Waar gaat dit boek over?

• Dit handboek is een van de meest gebruikte inleidende boeken in de psychologie.
• Het boek geeft een stevige, omvangrijke introductie maar is toegankelijk geschreven.
• De insteek van dit boek is zorgen dat de stof goed wordt begrepen; het noemt niet alleen hoe verschillende onderdelen van de psychologie in elkaar zitten, maar legt ook uit waarom.
• Het boek neemt de biologische en cognitieve basis van de psychologie als uitgangspunt. Het beschrijft vooral hoe mensen normaal gesproken functioneren, voor een uitgebreide uitleg van stoornissen en afwijkend gedrag zijn andere boeken meer geschikt. Dit boek geeft een stevige introductie tot de basis van de menselijke geest en gedrag.

Hoe is dit boek ingedeeld?

• Het boek is als volgt opgebouwd: eerst de basis van geest en gedrag, dan de functies van het lichaam, vervolgens ontwikkeling en sociale psychologie, en tot slot persoonlijkheid.
• De indeling van het boek bestaat uit acht onderdelen:
  • Uitleg van psychologie als wetenschap vormt het begin van het boek, ook wordt besproken welke methoden worden gebruikt.
  • Vervolgens gaat het boek in op de genetische en cognitieve basis van de psychologie.
  • Daarna gaat het boek in op de fysiologische mechanismen achter gedrag.
  • Dan komen de zintuigen aan bod: sensatie en perceptie.
  • Vervolgens wordt het menselijk intellect uitgelegd.
  • Na de algemene uitleg van intellect wordt ingegaan op ontwikkeling.
  • Daarna worden de sociale aspecten van de psychologie besproken.
  • Tot slot volgt een introductie van wat persoonlijkheid inhoudt, wat stoornissen zijn en welke soorten behandelingen bestaan.

Door wie is dit boek geschreven?

• Peter Gray is de hoofdauteur van het boek.
• David F. Bjorklund is co-auteur en heeft bij de 7e druk meegeholpen om het boek nog verder te verbeteren en interactiever te maken.

Wie was Slimme Hans en wat leert zijn verhaal ons?

Binnen de psychologie is het vaak moeilijk te beslissen welke data je moet verzamelen, hoe je de data moet verzamelen en welke conclusies je uit de data kunt trekken. Het verhaal van het paard Clever Hans (Duits: Kluger Hans - Slimme Hans in het Nederlands) bewijst hoe makkelijk het is om hiermee fouten te maken.

Wilhelm von Osten wilde bewijzen dat dieren intelligent zijn en probeerde daarom zijn hengst Hans wiskunde bij te brengen. Het resultaat leek verbluffend. Door met zijn voet te stampen kon zijn paard de getallen een tot en met tien aangeven en eenvoudige rekensommen beantwoordde hij correct. Ook gaf het paard antwoord op ja/neevragen door met zijn hoofd te knikken of te schudden. Na jaren trainen loste Hans zelfs ingewikkelde delingen op en kon hij vierkantswortels berekenen. Het paard kreeg met zijn talent veel bekendheid. Men wilde onderzoek of het paard echt kon rekenen, en om dat uit te zoeken werd een team van wetenschappers samengesteld (o.a. een psycholoog, paardentrainer, onderwijzer, dierwetenschapper maakten deel uit van dit team). Het paard doorstond hun proeven. 

De psycholoog Oskar Pfungst testte vervolgens verder. Hij zette het paard in een ruimte zonder publiek. Eerst stelde de eigenaar van het paard vragen aan het dieren, daarna deden anderen hetzelfde. Dat ging prima. Maar wanneer Hans de vragensteller niet kon zien, ging het mis. Conclusie: Hans moest de vragensteller kunnen zien om een goed antwoord te kunnen geven. Daarnaast gaf hij geen goede antwoorden als de vragensteller het antwoord zelf ook niet wist.

Pfungst ging daarop de vragensteller observeren. Hij ontdekte dat alle vragenstellers een minieme uitdrukking van spanning in hun lichaamshouding hadden op het moment dat de vraag gesteld werd. Wanneer het paard het juiste aantal stampen had gegeven met zijn voet, verdween die spanning. En Hans, die inderdaad intelligent bleek, maar niet op de manier waarop men had gedacht, pikte die veranderingen op. Het was voor hem een indicatie dat hij moest stoppen met stampen. 

Het geval van Clever Hans leert ons een aantal belangrijke lessen over wetenschappelijk onderzoek:

1. De waarde van nauwkeurige observaties onder gecontroleerde condities. Door de condities systematisch te veranderen kan men ontdekken in welke situaties een theorie wel op gaat en in welke situaties niet.

2. Het observer-expectancy effects probleem. Bij onderzoek met mensen en dieren is het mogelijk dat de onderzoeker onbewust aan de proefpersoon laat blijken wat hij als uitkomst verwacht. Hierdoor kan het gedrag van de proefpersoon worden beïnvloed. Dit was ook het geval bij een onderzoek van Biklen (1990). Hij ontdekte dat mensen met een zware vorm van autisme, die voorheen niet over een taalvermogen leken te beschikken, met een vinger vragen konden beantwoorden, hun gevoelens konden beschrijven, humor konden laten zien en zelfs gedichten konden schrijven op een toetsenbord mits ze hierin gesteund werden door iemand. Het leek baanbrekend, maar uiteindelijk bleek dat het experiment onbewust beinvloed werd door de zogenaamde facilitators, die als steun dienden.  

3. De waarde van het kritische denken (scepticisme). Mensen zijn nogal geneigd om uitzonderlijke verhalen te geloven, ook als hiervoor geen wetenschappelijk bewijs is gevonden. Een kritische houding verwacht dat je probeert te bewijzen dat iets niet waar is, in plaats van te proberen te bewijzen dat iets wel waar is. Neem niet alles wat je ziet voor waar aan. Bedenk alternatieve verklaringen en probeer daar bewijs voor te vinden. In de wetenschap is het gebruikelijk altijd te proberen te bewijzen dat een theorie niet klopt. De theorieën die we voor waar aannemen kunnen nog wel fout (blijken te) zijn, maar tot nu toe hebben ze alle pogingen om dat aan te tonen overleefd.

Welke termen zijn belangrijk voor het begrijpen van onderzoeksmethoden?

Voor het begrijpen van onderzoeksmethoden is het belangrijk een aantal termen te kennen. De belangrijkste termen staan hieronder gedefinieerd:

• Een feit is een objectieve stelling. Meestal is een feit gebaseerd op een directe observatie waarover de meeste redelijke observatoren het met elkaar eens zijn. Binnen de psychologie bestaan feiten meestal uit gedragingen of gedragspatronen.

• Een theorie is een model om bekende feiten te verklaren en voorspellingen te doen over nieuwe, nog te ontdekken, feiten.

• Een hypothese is een voorspelling die voortvloeit uit een theorie. Deze voorspellingen zijn specifiek en bij voorkeur goed testbaar. Wetenschap is een continue cyclus. Feiten leiden tot nieuwe theorieën. Die leiden weer tot nieuwe hypothesen en die kunnen weer tot nieuwe feiten leiden enzovoort.

• Een variabele is alles dat kan variëren. Een variabele kan dus werkelijk van alles zijn, van de temperatuur in een kamer tot het aantal uren studie in de week.

Wat voor onderzoeksstrategieën bestaan er?

Er bestaan verschillende onderzoeksstrategieën. Een nuttige manier om deze verschillende strategieën te categoriseren, is door ze te zien als variërend over de volgende drie dimensies:

1. Het onderzoeksdesign. Er zijn drie basisdesigns, namelijk experimenten, correlationele studies en descriptieve studies.

2. De setting waarin het onderzoek wordt uitgevoerd. Er zijn twee basissettings, namelijk het veld en het laboratorium.

3. Het dataverzamelingsmodel. Er zijn twee basismodellen, namelijk zelfrapportage en observatie.

Welke onderzoeksdesigns bestaan er?

Eén van de onderzoeksdesigns is het experiment. Dit is de meest directe en beste manier om een hypothese te testen en conclusies te trekken over een mogelijke oorzaak- en gevolgrelatie.

In een experiment maak je gebruik van een onafhankelijke variabele, de variabele die door de onderzoeker gemanipuleerd wordt. De afhankelijke variabele is de variabele waarvan verwacht wordt dat die verandert onder de invloed van de verschillende waarden van de onafhankelijke variabelen. Het is dus de bedoeling van een experiment om uit te vinden hoe de afhankelijke variabele beïnvloed wordt door de onafhankelijke variabele. De onderzoeker kan zowel meer dan één afhankelijke variabele gebruiken als meer dan één onafhankelijke variabele. Behalve de onafhankelijke variabele(n) en de afhankelijke variabele(n) moeten alle andere variabelen gelijk gehouden worden. Alleen op die manier kan de onderzoeker conclusies trekken over een oorzaak- en gevolgrelatie.

Er bestaan verschillende soorten experimenten. In een within-subject-experiment wordt de proefpersoon blootgesteld aan alle verschillende onafhankelijke variabelen. Dus dezelfde proefpersonen nemen deel aan alle condities. In een between-groups-experiment worden de verschillende condities verdeeld over verschillende groepen proefpersonen. Het between-groups design wordt bijvoorbeeld vaak gebruikt bij onderzoek naar therapie-effecten. Bij een between-groups design worden de proefpersonen bijna altijd random toegewezen aan de verschillende condities. Dat wil zeggen dat iedere proefpersoon even veel kans maakt om in een groep terecht te komen.

Een ander soort onderzoeksdesign is het correlationeel onderzoek. Het is niet voor alle theorieën mogelijk om een experiment te ontwerpen, bijvoorbeeld om ethische redenen. In een correlationeel onderzoek manipuleert de onderzoeker geen variabelen maar observeert deze alleen maar. Door het meten van een aantal variabelen is het mogelijk een verband te ontdekken tussen deze variabelen: het is alleen niet mogelijk de richting van dit verband aan te tonen. Dat wil zeggen dat er niet geconcludeerd mag worden dat een verandering in variabele A de verandering in variabele B veroorzaakt heeft, het kan namelijk ook andersom zijn. Dit komt onder andere doordat de onderzoeker niet alle andere variabelen constant gehouden heeft. Ook kan de verandering in variabele B het gevolg zijn geweest van een verandering in variabele C, of de verandering in variabele A kan het gevolg zijn van een verandering in variabele B. Soms is de ene verklaring weliswaar veel logischer, maar zonder bewijs uit andere bronnen mogen er geen conclusies worden getrokken over de richting van de relatie.

Nog een ander onderzoeksdesign is het descriptieve onderzoek. Deze vorm van onderzoek is, zoals de naam al aangeeft, puur beschrijvend. Er wordt geen relatie tussen specifieke variabelen bestudeerd. Er zijn verschillende vormen van descriptief onderzoek. Denk aan het beschrijven van paringsrituelen van dieren of het tellen van het aantal kinderen met griep op een basisschool.

Wat is de onderzoekssetting?

De tweede dimensie in het onderzoek is de setting waarin het onderzoek plaatsvindt. Hier zijn twee opties mogelijk. Bij laboratoriumonderzoek worden de proefpersonen onderworpen aan het onderzoek in een speciaal daarvoor bestemde ruimte. Bij veldonderzoek worden de proefpersonen in hun natuurlijke omgeving geobserveerd.

Onderstaande tabel geeft de voor- en nadelen van de twee settings weer.

Welke dataverzamelingsmethoden bestaan er?

De derde dimensie is de methode van dataverzameling. Via zelfrapportage beschrijven mensen hun eigen gedrag of geestelijke toestand. Dit kan in een interview maar ook door het invullen van een vragenlijst. Tevens kunnen vragenlijsten over een persoon worden ingevuld door andere mensen, bijvoorbeeld wanneer ouders of leraren gevraagd worden om een kind te evalueren of wanneer individuen gevraagd worden om hun partner te beschrijven.

Een vorm van zelfrapportage is introspectie, de persoonlijke observaties van iemands gedachten, percepties en gevoelens. Dit was een methode die oorspronkelijk gebruikt werd door de oprichters van de moderne psychologie, met name Wilhelm Wundt. Het hoge subjectieve gehalte van introspectie vormt echter een kritiekpunt voor vroege psychologen die van mening waren dat de wetenschap van de psychologie gebaseerd moest zijn op observeerbaar gedrag en niet op datgene wat mensen zeiden te voelen. Echter, zulke sensorische, cognitieve en emotionele staten zijn van groot belang. Hedendaagse methoden voor het meten van neurale activiteit zijn in staat om introspecties van mensen te correleren met datgene wat in het brein gebeurt. Zo zorgen deze methoden voor meer objectief, observeerbaar gedrag.

Er zijn verschillende vormen van observationele methoden, zoals de naturalistische observatie (de observator observeert alleen) en de tests (de observator geeft de proefpersonen tests en observeert hoe ze daarmee omgaan). Elke methode heeft zo haar voor- en nadelen. Alleen het verzamelen van data is niet genoeg, de gegevens zullen ook moeten worden geanalyseerd.

Een belangrijke vraag luidt: zou het kunnen dat wanneer iemand weet dat hij of zij geobserveerd wordt door iemand anders zijn of haar gedrag beïnvloeden? Dit blijkt inderdaad zo te zijn. Het simpelweg aanwezig zijn van anderen kan gedrag van mensen veranderen. Dit is onder andere getest in het klassieke experiment van Hawthorne waarin vergrootte productie werd gerealiseerd wanneer de werknemers wisten wanneer zij geobserveerd werden. Dit gegeven, waarbij veranderingen in het gedrag van mensen plaatsvinden als resultaat van de kennis dat zij geobserveerd worden, wordt het Hawthorne effect genoemd.

Een voorbeeld van een techniek om het Hawthorne effect te verminderen maakt gebruik van het fenomeen habituatie, een afname in een respons wanneer een stimulus herhaaldelijk of continu wordt gepresenteerd. Dit betekent dat mensen na een tijdje habitueren aan de aanwezigheid van een observeerder en hierdoor weer hun natuurlijke activiteiten gaan vervolgen.

Om de verzamelde data te kunnen interpreteren, moeten we een manier vinden om deze data samen te vatten en te bepalen wat de kans is dat geobserveerde patronen in de data al dan niet simpelweg het gevolg zijn van toeval. De statistische procedures die gebruikt worden voor deze doeleinden kunnen worden onderverdeeld in twee categorieën: (1) beschrijvende statistiek (2) inferentiële statistiek.

Wat is beschrijvende statistiek?

Onder beschrijvende statistiek vallen alle cijfermatige methoden om gegevens samen te vatten. Veel gebruikte maten zijn het gemiddelde (som van alle scores gedeeld door het aantal scores), de mediaan (de middelste score in een rij waarin de scores van hoog naar laag geordend zijn) en de spreiding (liggen de scores allemaal vlak bij het gemiddelde, of zijn de scores veel breder verdeeld?).

De meest gebruikte maat voor de spreiding is de standaarddeviatie. Een correlatie wordt meestal uitgedrukt in een correlatie-coëfficiënt die alle waarden tussen –1 en +1 kan aannemen. De – of de + duidt op de richting van de correlatie, en hoe dichter de coëfficiënt bij -1 of +1 ligt, hoe sterker het verband. 

Hoe bereken je de correlatiecoëfficiënt?

Zoals net al aangegeven meet de correlatie de sterkte en de richting van de relatie tussen twee variabelen. Deze correlatie wordt weergegeven als "r". Je kan hem als volgt berekenen:

• 1. Bereken eerst N. N is het aantal respondenten.
• 2. Bereken vervolgens de steekproefvariantie 
• 3. Bereken de standaarddeviatie. Dit is de wortel van de steekproefvariantie die je hebt berekend. Dus s = √ s².
• 4.  Herhaal stap 2 t/m 3 ook voor de observaties y.
• 5. Nu kan je aan de hand van de formule de correlatie gaan uitrekenen.

Wat is inferentiële statistiek?

Bij elk onderzoek is er de kans dat het gevonden effect (deels) op toeval berust. Inferentiële statistiek onderzoekt of er ook nog een effect bestaat als er gecorrigeerd is voor de kans op toeval. Bij het gebruik van inferentiële methoden wordt de ‘p’ uitgerekend, het significantieniveau. Meestal worden de resultaten van een onderzoek statistisch significant genoemd als de waarde van p kleiner is dan 0,05. In andere woorden: er wordt gekeken of er meer dan 5% kans is dat het geobserveerde effect op kans berust. In een test van statistische significantie wordt er met verschillende eenheden rekening gehouden:

1. De grootte van het geobserveerde effect

2. Het aantal proefpersonen in het experiment

3. De spreiding van de data binnen elke groep (wanneer er groepen met elkaar worden vergeleken). Let op: een statistisch significant resultaat wil niet zeggen dat het ook praktische significantie heeft.

Wat zijn error en bias en waarom moeten we dit vermijden?

Het is belangrijk om zo min mogelijk error en bias te hebben in je onderzoek. Error is de random spreiding in de resultaten. Een beetje error is onvermijdelijk. Bij grote datasets wordt de error tegen elkaar weggemiddeld. De error komt in de resultaten altijd terug in de vorm van de standaarddeviatie. Bias bestaat uit afwijkingen die veroorzaakt worden door factoren buiten de onderzoekshypothese om. Dan liggen alle scores vlak bij elkaar, maar behoorlijk van het beoogde doel af. Error en bias kunnen tegelijkertijd worden voorkomen. Bias is erg problematisch in een onderzoek omdat er geen methoden bestaan om een bias te corrigeren.

Een manier om bias te voorkomen is ervoor te zorgen dat je onderzoekssamples zoveel mogelijk bias-vrij zijn. Er is sprake van een biased sample als de ene groep aanzienlijk systematisch verschilt van de ander, of als de onderzoeksgroep behoorlijk verschilt van de gehele onderzoekspopulatie (de onderzoeksgroep is dan niet representatief). Dit kun je voorkomen door random selectie van proefpersonen en random toewijzing aan onderzoeksgroepen.

Een andere manier om bias te minimaliseren is door het voorkomen van bias in de meting. Metingen moeten betrouwbaar en valide zijn. Betrouwbaar wil zeggen dat elke keer dat de meting gedaan wordt onder dezelfde omstandigheden, er vergelijkbare resultaten moeten worden behaald.

Er zijn verschillende soorten van betrouwbaarheid. De eerste vorm heet replicability, repliceerbaarheid, dat wil zeggen dat iedereen met dezelfde instrumenten hetzelfde resultaat moet vinden.

Een tweede vorm is interobserver reliability, interbeoordelaars betrouwbaarheid. Dit geeft de overeenkomst weer tussen de uitkomsten van dezelfde metingen, uitgevoerd door meerdere beoordelaars. Deze vorm van betrouwbaarheid behoeft een operationele definitie, een definitie die iets definieert in termen van operaties waarin iets geobserveerd en gemeten zou kunnen worden. Om interbeoordelaarsbetrouwbaarheid te realiseren zijn de meeste onderzoekers het eens dat ten minste twee onafhankelijke observeerders het doelgedrag moeten beoordelen waar na deze onafhankelijke beoordelingen statistisch met elkaar vergeleken moeten worden om te bepalen of de twee beoordelaars het gedrag als hetzelfde zien.

Valide wil zeggen dat de gebruikte meting ook daadwerkelijk meet wat het hoort te meten. Niet-valide metingen leiden tot valse conclusies. Een procedure kan betrouwbaar zijn maar niet valide. Echter, wanneer een procedure niet valide is, is het hoe dan ook niet betrouwbaar.

Wat is validiteit?

Face validity is de mate waarin het experiment meet wat het hoort te meten. Een meer zekere manier om validiteit te meten van een meting is om de scores van een bepaalde meting te correleren met de scores van een andere, meer directe index van de kenmerken dat men hoopt te meten of te voorspellen. Hierbij wordt de meer directe index een criterion genoemd en deze vorm van validiteit wordt criterium validiteit genoemd. Met criteriumvaliditeit wordt dus geprobeerd om te onderzoeken of een test een voorspellende waarde heeft.

Bias kan ook voortkomen uit de verwachtingen van observatoren en proefpersonen. De mogelijke effecten van de verwachtingen van de observator zijn hierboven al besproken. De beste manier om observer-expectancy effects te voorkomen is door de observator niet in te lichten over met welke conditie hij te maken heeft, oftewel blind te houden. Als de observator niet weet in welke groep een proefpersoon zit, dan heeft hij ook geen verwachtingen over de uitkomsten.

Niet alleen de verwachtingen van observatoren kunnen voor een bias zorgen, de verwachtingen van de proefpersonen zelf ook. Als proefpersonen denken dat de onderzoeker een bepaalde reactie van ze verwacht, dan kunnen ze zich hiernaar gaan gedragen. Om dit te voorkomen is een dubbel blind-experiment de beste oplossing. Hierbij zijn zowel de onderzoeker als de proefpersoon niet ingelicht over de conditie waar de proefpersoon in zit.

In medicijnenstudies wordt hierbij vaak gebruik gemaakt van een placebo, een pil die lijkt op de echte pil, maar die geen actieve bestanddelen bevat. Proefpersonen weten in zo’n experiment niet of ze de echte pil of de placebo krijgen. Tevens weten de observatoren het niet. Placebo-effecten (veroorzaakt door de verwachtingen van proefpersonen) worden op deze manier gecorrigeerd. Het effect dat dan gevonden wordt moet dan ook het resultaat zijn van de effectiviteit van de echte pil. Helaas is het niet altijd mogelijk om proefpersonen blind te houden over de conditie waarin ze zitten.

Met welke ethische kwesties moet je rekening houden wanneer je onderzoek doet?

Psychologen hebben behalve met wetenschappelijke kwesties ook te maken met ethische kwesties bij het ontwerpen van hun onderzoek. In onderzoek met mensen is er een aantal kwesties waar rekening mee gehouden moet worden:

1. De mogelijkheid van ongemak of schade. Als dit het geval is moet de onderzoeker zich afvragen of er geen minder riskante manier is om zijn onderzoeksvraag te beantwoorden. Als dat niet mogelijk is, moet er een afweging gemaakt worden tussen het belang van het onderzoek en het risico van ongemak of schade.

2. Het recht op privacy. Je mag dus niet zonder toestemming van de proefpersoon hun persoonlijke gegevens publiceren. Ook moeten proefpersonen een informed consent ondertekenen.

3. Het misleiden van de deelnemers is niet toegestaan, hoewel het soms nodig is voor het doel van het onderzoek om de proefpersonen gedeeltelijk te misleiden. Het blijft de vraag in welke gevallen dit toegestaan is en tot hoever de misleiding kan gaan. Er zijn ook psychologen die volledig tegen het gebruik van misleiding zijn omdat het onethisch zou zijn en het niet mogelijk is een volledig informed consent te verkrijgen (officiële toestemming van de proefpersoon waarmee men aangeeft voldoende geïnformeerd te zijn over het doel van het onderzoek en het recht om bepaalde informatie niet te geven).

Bij onderzoek met dieren zijn experimenten mogelijk die we vanwege ethische redenen niet bij mensen kunnen worden uitgevoerd. Hoewel ook bij dieren geldt dat er een weloverwogen afweging gemaakt moet worden tussen het mogelijke nut van het onderzoek en het ongemak of de schade aan het dier.

De American Psychological Association (APA) heeft ethische principes opgesteld voor psychologisch onderzoek. In veel landen zijn deze principes vereist voor het verkrijgen van financiering en het mogen publiceren van de resultaten. De regels worden steeds strenger. Veel van de beroemde psychologische onderzoeken zouden vandaag de dag niet meer mogen worden uitgevoerd.

Dieren moeten kunnen leren om zich te kunnen aanpassen aan een altijd veranderende omgeving. Leren is elk proces waardoor ervaring op een bepaald moment het gedrag van een individu in de toekomst kan veranderen. De psychologie houdt zich veelvuldig bezig met de invloed die ervaring heeft op later gedrag. Alle dieren die een zenuwstelsel hebben, zijn in staat tot leren. Veel van de leermechanismen in dieren komen overeen met die in mensen.

Wat is klassieke conditionering?

Klassieke conditionering richt zich op het aanleren van nieuwe reflexen. Een reflex is een simpele, relatief automatische reactie op een stimulus. De reactie op de stimulus komt voort uit het zenuwstelsel. Een bekend voorbeeld is de kniepeesreflex. Een stimulus is een duidelijk omlijnde gebeurtenis in de omgeving, een respons (ook wel reactie) is een duidelijk omlijnde gedraging. Reflexen worden gemedieerd door het zenuwstelsel en kunnen hierdoor veranderd worden door ervaring. Habituatie is wanneer de sterkte van de reflex afneemt als de stimulus meerdere keren achter elkaar wordt aangeboden. Het is dus een gewenning, niet alle reflexen zijn hier gevoelig voor.

Ivan Pavlov (1849-1936) is de grondlegger van de klassieke conditionering. De ontdekking van de principes van de klassieke conditionering komen voort uit Pavlov’s onderzoek naar verteringsreflexen bij honden. Min of meer toevallig ontdekte Pavlov dat zijn honden al begonnen te kwijlen bij de signalen die al eerder meerdere malen aan het eten vooraf gegaan waren. De honden kwijlden dus al bij het vooruitzicht van eten en dit is precies wat Pavlov ging bestuderen. In zijn experimenten liet Pavlov steeds een belletje klinken voor het eten gebracht werd. Dat de honden na verloop van tijd al begonnen te kwijlen bij het horen van het belletje noemde hij een geconditioneerde reflex. De bel in dit experiment wordt de geconditioneerde stimulus (conditioned stimulus, CS) genoemd en het kwijlen de geconditioneerde respons (conditioned response, CR). De ongeconditioneerde reflex (unconditioned reflex) is dat de hond begint te kwijlen als hij voedsel in zijn bek krijgt, de ongeconditioneerde stimulus (unconditioned stimulus, US) is het voedsel in de bek en de ongeconditioneerde respons (unconditioned response, UR) is het kwijlen. Dit zijn de basisconcepten binnen de klassieke conditionering.

Het viel Pavlov vooral op hoe in dit experiment de geconditioneerde respons op de ongeconditioneerde respons leek. Hij probeerde verschillende signalen uit als geconditioneerde stimulus en kwam steeds tot hetzelfde resultaat. En niet alleen de kwijlreflex is te onderwerpen aan klassieke conditionering. Ook in het dagelijkse leven zien we genoeg voorbeelden van klassieke conditionering. Denk maar aan hoe je honger krijgt als je lekker voedsel ziet, of aan hoe je nerveus of angstig wordt als je bij de tandarts binnenstapt.

Extinctie is het gemakkelijkst te begrijpen aan de hand van Pavlov’s experiment: als je steeds de bel aanbiedt zonder dat daar het voedsel op volgt, zal de conditioned response afzwakken en uiteindelijk uitdoven. Met het verstrijken van de tijd na de extinctie kan de conditioned response plotseling weer opkomen, al is deze meestal niet zo sterk als voorheen. Dit heet spontaneous recovery. Als de bel weer vooraf gaat aan voedsel is één zo een paring genoeg om de geconditioneerde reflex weer op volle sterkte terug te krijgen. Door dit resultaat concludeerde Pavlov dat de conditioned response bij extinctie wordt onderdrukt, maar niet verdwijnt.

Wanneer een dier de conditioned response niet alleen vertoont bij de conditioned stimulus, maar ook bij stimuli die sterk op de geconditioneerde stimulus lijken, spreken we van generalisation. Hoe sterker de overeenkomst tussen de stimuli, hoe sterker de respons op de nieuwe stimuli. Discriminatietraining is bedoeld om twee stimuli te leren onderscheiden.

Dit kan door respons op de ene stimulus te belonen en reactie op de andere niet. Door de principes van discriminatie training en klassieke conditionering te combineren kun je de sensorische vaardigheden van een dier uitstekend testen. Bij mensen is ook onderzoek gedaan met klassieke conditionering. Er is gebleken dat generalisation ook voorkomt als de stimuli op elkaar lijken in de subjectieve betekenis voor de persoon. Als de persoon bijvoorbeeld geconditioneerd wordt op het woord pen, dan zal de geconditioneerde respons sterker zijn bij het woord potlood, dan bij het woord gen, terwijl dat er qua uiterlijk veel meer op het woord pen lijkt.

Je kan het proces van klassieke conditionering op de volgende manier schematisch weergeven:

Wat zijn de verschillende theorieën over klassieke conditionering?

De stroming van het behaviorisme stelt dat de psychologie zich alleen bezig zou moeten houden met de relatie tussen observeerbare gebeurtenissen in de omgeving (stimuli) en de observeerbare gedragsreacties hierop (responsen), zonder daarbij zaken zoals gedachten en gevoelens in acht te nemen.

Watson (1913) is de grondlegger van het behaviorisme. Hij ontkent het bestaan van mentale processen niet, maar vindt dat ze niet te bestuderen zijn en daarom niet relevant zijn. Behavioristen richten zich op het opstellen van objectieve stimulus-respons beschrijvingen van gedrag en leren is hun verklaring. Zij werden geïnspireerd door Pavlov’s werk.

Watson stelde de Stimulus-Respons (S-R) theorie van klassieke conditionering op, er wordt een directe verbinding tussen de conditioned stimulus en de conditioned response geleerd. Pavlov gaat uit van de Stimulus – Stimulus (S-S) theorie, het dier leert het verband tussen de conditioned stimulus en de unconditioned stimulus. In deze theorie leidt aanbieding van de conditioned stimulus tot een mentale representatie van de unconditioned stimulus en dat is wat leidt tot de respons. Onderzoek steunt meestal de S-S-theorie van klassieke conditionering. De mentale representatie in de S-S-theorie kan volgens cognitieve theoretici het beste gezien worden als een verwachting van de unconditioned stimulus.

De expectancy theory van Rescorla verklaart waarom de geconditioneerde respons vaak verschilt van de ongeconditioneerde respons. In het voorbeeld van Pavlov is de conditioned response alleen kwijlen, maar de unconditioned response is ook kauwen en slikken. Klassieke conditionering vindt alleen plaats als de nieuwe stimulus het dier in staat stelt de komst van de unconditioned stimulus te voorspellen. Ofwel: conditionering is niet effectief als het dier al een goede voorspeller heeft (blokkeringeffect), de conditioned stimulus moet vooraf gaan aan de unconditioned stimulus en de conditioned stimulus moet een vergrote kans op de komst van de unconditioned stimulus aangeven.

Watson toonde aan dat angst in de mens geconditioneerd kan worden, al sprak hij niet van de emotie angst, maat omschreef de observeerbare reactie. Watson conditioneerde in zijn beroemde experiment een baby, Little Albert, om bang te zijn voor een rat. Dit deed hij door elke keer als de rat bij het kind gezet werd een hard geluid te laten horen. Uiteindelijk generaliseerde Alberts geconditioneerde angst naar allerlei pluizige objecten.

De meeste voorkeuren van mensen zijn geleerd en deze vorm van leren stamt vooral af van klassieke conditionering. Evaluatieve conditionering refereert naar de veranderingen in de sterkte van het wel of niet prefereren van een bepaalde stimulus als resultaat van de relatie met een positieve of negatieve stimulus. Een voorbeeld van een studie van evaluatieve conditionering is het experiment van Levey en Martin waarin collegestudenten bepaalde postkaarten werd laten zien met plaatjes. Zij werden gevraagd om twee favoriete kaarten te kiezen en twee minst favoriete. Deze kaarten dienden als de ongeconditioneerde stimuli. Vervolgens werden ze gepaard met neutrale stimuli , sommige met de favoriete kaarten en sommige met de minst favoriete, waarna de proefpersonen werden gevraagd om hun kaarten wederom te beoordelen. Het resultaat was dat proefpersonen hun beoordelingen voor de neutrale kaarten veranderden als functie van welke kaarten zij eerder positief of negatief hadden beoordeeld.

Ook honger kan geconditioneerd worden op responsen die het lichaam voorbereiden op voedsel. Door deze lichamelijke voorbereidingen ontstaat een hongergevoel. Seksuele opwinding in mensen kan geconditioneerd worden. Hierbij wordt een neutrale stimulus gekoppeld aan een seksueel opwindende stimulus. Ook bij dieren werkt deze vorm van conditionering.

Pavlov’s onderzoeksgroep deed ook onderzoek naar de mogelijkheid om reacties op drugs te conditioneren en met succes. De meeste drugs hebben een direct effect en vervolgens een compenserende reactie die probeert de normale staat van het lichaam te herstellen. In dit geval wordt alleen de compenserende reactie geconditioneerd.

De conditioned stimulus veroorzaakt een conditioned response die tegenovergesteld is aan het directe effect van de drug als de conditioned stimulus een betrouwbare voorspeller van het drugsgebruik is geworden. Drug tolerance komt voor bij bepaalde drugs en is een afname in het lichamelijke en gedragsmatige effect van de drugs als deze regelmatig wordt gebruikt. Om hetzelfde effect te krijgen moet er steeds een hogere dosis worden genomen. Deels komt dit doordat het lichaam systemen opbouwt om de effecten van de drugs tegen te gaan, deels komt het door conditionering die er voor zorgt dat de compensatiereactie van het lichaam al begint voor de drugs genomen worden door de presentatie van een stimulus die normaal altijd vooraf gaat aan het drugsgebruik. Bijvoorbeeld het zijn in een bepaalde omgeving: veel overdoses komen voor als gebruikers hun gebruikelijke hoeveelheid drugs gebruiken in een ongebruikelijke omgeving.

Geconditioneerde gecompenseerde reacties spelen ook een rol in de terugval van verslaafden. Als ze na een tijd lang van de drugs af te zijn geweest geconfronteerd worden met stimuli die ze associëren met drugs, veroorzaken deze stimuli de compenserende reactie waardoor de persoon onthoudingsverschijnselen ervaart en sterk naar de drug verlangt. Helaas zijn er veel mensen die dit verlangen niet kunnen weerstaan. Sommige programma’s proberen de geconditioneerde reflex af te zwakken en uit te doven, maar zoals al eerder besproken is, is extinctie niet altijd succesvol en blijft de kans op spontaan herstel bestaan.

Wat is operante conditionering?

We reageren niet alleen op gebeurtenissen, we veroorzaken die zelf ook. Operante of instrumentele responsen produceren bepaalde effecten om verandering in de omgeving te veroorzaken. Operante conditionering is het proces waarbij operante responsen (operant responses) geleerd worden. Bij operante conditionering gaat het om hoe de effecten of consequenties van een gedrag het toekomstige voorkomen van die respons beïnvloeden. In de tijd van Pavlov voerde Thorndike (1898) zijn eigen leerexperimenten uit. Hij gebruikte een puzzelbox waarin hij een kat zette die daar door bijvoorbeeld op een hendel te duwen uit kan. De eerste keer dat de kat op de hendel duwt is vaak per ongeluk, het beest probeert gewoon van alles uit. Als de kat vervolgens weer in de box gezet wordt duurt het iets minder lang voordat hij op de hendel duwt. Hoe vaker de kat weer in de box gezet wordt, hoe sneller hij de kooi weer uit kan. Thorndike stelde de law of effect op, responsen die positieve consequenties hebben, komen in de toekomst waarschijnlijk vaker voor in die situatie, responsen met negatieve consequenties komen waarschijnlijk minder vaak voor in de toekomst.

Skinner was een behaviorist die de wet van effect erg populair heeft gemaakt. Hij ontwikkelde de Skinner-box waarbij het dier door een handeling uit te voeren een bepaald effect kan produceren zoals het krijgen van voedsel of drinken. Het voordeel van de Skinner-box is dat het dier erin blijft zitten en dat de handelingen makkelijk te tellen zijn. Het was Skinner die met de termen operant conditioneren en operante respons kwam. Het drukken op een hendel is de operante respons in het bovenstaande voorbeeld, de toegenomen snelheid en het aantal keren dat er op de knop gedrukt wordt is het proces van operant conditioneren. Skinner kwam ook met de term reinforcer, dit is een stimulusverandering die plaatsvindt na een respons en die de toekomstige frequentie van deze respons vergroot. Geconditioneerde reinforcers zijn stimuli die alleen als reinforcer werken als dat zo geleerd is, voor mensen is dit bijvoorbeeld geld. Volgens Skinner is al ons gedrag het gevolg van operante conditionering, al zijn we ons daar niet altijd bewust van.

Tijdens het oefenen van een bepaalde taak weten we vaak niet precies wat we anders doen om het gewenste effect te bereiken, maar door te proberen dit uit te vinden leren we allerlei fijne motorische vaardigheden, zoals gitaar spelen.

Bij shaping worden gedragingen beloond als deze lijken op de gewenste respons. Op deze manier wordt het dier de gewenste respons aangeleerd. De gedraging moet steeds meer op het gewenste gedrag lijken om nog beloond te worden. Dit principe wordt vaak gebruikt om dieren kunstjes te leren en om mensen nieuwe vaardigheden aan te leren. Extinctie in operante conditionering is het niet meer volgen van een reinforcement op een repons en de afname in de respons die volgt als de respons niet meer beloond wordt. Ook hier wordt de conditionering niet ongedaan gemaakt en dus blijft er een kans bestaan op spontaan herstel en het opnieuw leren van de respons als deze weer gevolgd wordt door een beloning.

Meestal wordt de respons niet elke keer beloond, maar af en toe, dit noemen we gedeeltelijke (partial) reinforcement. Om een respons aan te leren is continuous reinforcement nodig, daarna is gedeeltelijke reinforcement genoeg om de respons in stand te houden. Er zijn verschillende beloningsschema’s mogelijk voor partial reinforcement. Bij een vast (fixed) ratioschema vindt er beloning plaats na elke zoveelste (bijvoorbeeld derde) respons. Bij een vast intervalschema vindt de beloning elke keer na een bepaalde periode plaats, bijvoorbeeld elke keer minimaal 10 seconden na de vorige beloonde respons. In een variabel ratioschema varieert het aantal benodigde responsen voor een reinforcer rond een bepaald gemiddelde. Bij een variabel intervalschema varieert de tijd die moet verstrijken na de vorige beloonde respons rond een bepaald gemiddelde.

De verschillende schema’s leiden tot verschillende respons-snelheden om het aantal beloonde responsen maximaal te krijgen en het aantal niet beloonde responsen minimaal te houden. Bij ratioschema’s wordt er meestal heel snel en vaak gereageerd. Bij intervalschema’s wordt de snelheid van de responsen aangepast aan het interval. Gedragingen die met een variabel schema worden beloond zijn moeilijk uit te doven. Dit komt omdat het dier de reinforcer blijft verwachten en dus blijft het dier volhouden. Dit is bij mensen bijvoorbeeld terug te zien bij gokverslaafden, die blijven doorspelen na een periode van verlies omdat ze verwachten dat de beloning ieder moment kan komen.

Wat is het verschil tussen reinforcement en straf?

Positieve reinforcement is wanneer de komst van een stimulus het waarschijnlijker maakt dat de respons in de toekomst vaker voor gaat komen. Een voorbeeld van een positieve reinforcer is voedsel. Negatieve reinforcement is wanneer het weghalen van een stimulus het waarschijnlijker maakt dat de respons vaker voor gaat komen in de toekomst. Een voorbeeld van een negatieve reinforcer is een hard geluid wat uitgezet wordt.

Straf is in principe het tegenovergestelde van reinforcement. Positieve straf is wanneer de komst van een stimulus de kans dat een respons later weer voorkomt verkleint, bijvoorbeeld het toedienen van een elektrische schok. Negatieve straf is wanneer het weghalen van een stimulus de kans dat de respons weer voorkomt verkleint, zoals het weghalen van voedsel. Reinforcement handelt dus met de toename van een respons, straf met de afname van een respons. Bij positief gaat het om de komst van een stimulus, bij negatief om het weghalen van een stimulus.

Discriminatie training in operante conditionering is gelijk aan discriminatie training in klassieke conditionering. Het dier leert alleen te reageren als een bepaalde discriminatieve stimulus aanwezig is. Deze discriminatieve stimulus is een signaal van de aanwezigheid van een reinforcer. De discriminatieve stimulus is gelijk aan de geconditioneerde stimulus in klassieke conditionering. Ook operante discriminatie training wordt gebruikt om sensorische vermogens van dieren en baby’s te bestuderen. Bij operante conditionering vindt ook generalisatie plaats, dit kan gebruikt worden om het begrip van een concept van een dier te bestuderen. Een concept is een regel voor het indelen van stimuli in groepen.

Volgens de Stimulus-Respons theorie van operant conditioneren wordt er een verbinding geleerd tussen de beloonde respons en de aanwezige stimuli. Andere theoretici stellen dat dieren meer leren dan de S-R relatie, namelijk de Stimulus-Stimulus tussen de discriminatieve stimuli en de belonende stimulus. Tolman stelt dat operant conditioneren neerkomt op het leren van de middelen en het doel. Het dier leert dat een bepaalde respons in een bepaalde situatie leidt tot een bepaalde consequentie. De beesten leren te verwachten welke beloning ze krijgen en bepalen aan de hand van deze verwachting hoe ze zich gaan gedragen (means-end expectancy).

Dieren onthouden de relatieve waarden van beloningen, als de relatieve waarde verandert (voedsel heeft meer waarde als je honger hebt), verandert ook de respons rate. Hierbij spreken we van reward contrast effect. Bij een negative contrast effect neemt de respons rate sterk af als het dier eerst een hele waardevolle beloning krijgt en vervolgens een minder waardevolle beloning. Bij een positive contrast effect neemt de respons rate sterk toe als het dier eerst een niet zo waardevolle beloning krijgt en vervolgens een heel waardevolle beloning.

Dit principe werkt bij mensen net zo. Je gaat bijvoorbeeld ineens veel harder werken als je voor elk afgerond product 20 euro krijgt, als je daarvoor maar 5 euro voor hetzelfde kreeg. Omgekeerd is het net zo, als je eerst 20 euro per uur krijgt voor je werk en daarna nog maar 5 euro per uur ga je een stuk minder hard werken. Het is dus belangrijk dat je een bepaalde beloning verwacht en dat je de gekregen beloning kunt vergelijken met de verwachte beloning. Als de werkelijke beloning tegen valt, neemt het gedrag af, als het mee valt, neemt het gedrag toe. Het overmatig rechtvaardigheidseffect (overjustification effect) is wanneer de beloning een onnodige rechtvaardiging is geworden van het gedrag. Het resultaat hiervan is dat het gedrag als werk wordt gezien in plaats van als spel, als iets dat gewoon leuk is om te doen. Veel mensen waarbij dit effect van toepassing is zullen stoppen met een gedraging als de beloning stop gezet wordt, zelfs als ze de gedraging eerst gewoon leuk vonden om te doen voordat het beloond werd.

Het veld van de gedragsanalyse gebruikt principes van operationele conditionering om gedrag te voorspellen. Gedragstechnieken worden vaak gebruikt om een grote diversiteit aan situaties en problemen te gebruiken waaronder het omgaan met fobieën, het ontwikkelen van curricula voor klaslokalen, het onderwijzen van kinderen en volwassenen met speciale benodigdheden en het helpen van organisaties om hun zaken beter op orde te brengen. Wanneer gedragsanalyse specifiek wordt toegepast om probleemgedrag te veranderen wordt dit gedefinieerd als toegepaste gedragsanalyse.

Het eerste wat men doet bij een gedragsanalyse is het definiëren van significant gedrag dat veranderd moet worden. Dit doelgedrag wordt vervolgens bestudeerd en daarna wordt een plan van bekrachtigers geïmplementeerd om het gedrag te laten toenemen, afnemen of behouden.

Welke andere vormen van leren bestaan er?

Conditionering gaat uit van een actieve onderzoeker of trainer en een passief dier. In de echte wereld zijn dieren juist actieve leerlingen. Ze leren door te spelen, door hun omgeving te ontdekken en door te observeren. Spelen heeft geen onmiddellijk bruikbaar doel, behalve om je te vermaken. Bijna alle jonge dieren brengen een groot gedeelte van hun jeugd door met spelen, op deze manier leren ze allerlei vaardigheden die ze nodig hebben in hun volwassen leven.

Spelen valt te onderscheiden van serieus bedoeld gedrag op een aantal manieren. Zo is er tijdens het spelen geen directe drang aanwezig, het jong jaagt zonder honger te hebben en vecht zonder kwaad te zijn, ook is de volgorde van de gedragingen vaak iets anders bij spel dan bij serieus bedoeld gedrag. Spelen vindt meestal plaats in een situatie waarin serieus gedrag ongepast of onmogelijk is, veel gedragingen worden regelmatig herhaald met spelen, terwijl dit niet mogelijk is bij serieus gedrag. Vaak gebruiken dieren en mensen tijdens het spelen speciale signalen om aan de ander duidelijk te maken dat het gedrag niet serieus bedoeld is.

Spelen geeft jongen de kans om vaardigheden te oefenen die ze nodig hebben om te overleven, maar het is niet zonder kosten, spelen kost energie en tijd, kan leiden tot blessures (kan zelfs een dodelijke afloop hebben) en het lawaai dat de jongen maken tijdens het spelen kan roofdieren aantrekken.

De Duitser Groos stelde dat er een aantal soorten spelen bestaat: bewegingsspelen, jachtspelen, gevechtsspelen en verzorgend spelen. Elk van deze soorten is bedoeld om een bepaald type vaardigheid te trainen. Hoe meer vaardigheden een dier moet leren om te kunnen overleven, hoe meer het jong speelt.

Dit verklaart waarom mensenkinderen het meest spelen van alle zoogdieren. Hieronder volgt een aantal bewijsaanvoeringen voor de theorie van Groos:

1. Jonge dieren spelen meer dan volwassenen van hun soort. Jonge dieren moeten meer leren dan volwassenen van dezelfde soort. Het feit dat ze gemotiveerd zijn om meer te spelen is dus geen toeval volgens Groos’ theorie

2. Diersoorten die het meeste moeten leren, spelen ook het meest

3. Jonge dieren spelen het meest met de vaardigheden die het belangrijkst zijn om te leren. Het is tot op zekere hoogte mogelijk om te voorspellen wat voor soort speelse activiteiten een jong dier zich zal bezig houden, omdat het weet dat het deze vaardigheden moet ontwikkelen om te overleven. Jonge carnivoren, bijvoorbeeld tijgers, spelen door middel van achterna zitten, grijpen, en besluipen. Dit zijn vaardigheden die ze later nodig hebben om eten te verkrijgen.

4. Spelen omvat veel herhaling

5. Spelen is uitdagend

Groos heeft zijn speltheorie ook uitgebreid naar mensen. Volgens hem zijn er basisverschillen tussen mensen en andere zoogdieren. Mensen hebben bijvoorbeeld net zoveel instincten als andere zoogdieren, maar onze instincten zijn minder stug, meer wijzigbaar door ervaring, waardoor we in staat zijn om ons aan een groot bereik van omgevingsfactoren aan te passen. Daarnaast zijn we de enige ware culturele soort. Cultuur is een verzameling van aangeleerde vaardigheden, kennis, overtuigingen en waarden die een groep met elkaar verbonden individuen karakteriseert en van generatie op generatie worden overgegeven. Volgens Groos zijn mensen niet alleen gemotiveerd om aan activiteiten mee te doen die mensen overal ter wereld op dezelfde manier doen (zoals op twee benen lopen), maar ook om mee te doen aan activiteiten die we als cruciaal zien voor succes binnen een bepaalde cultuur. Vandaag de dag spelen kinderen in de hedendaagse cultuur bijvoorbeeld met computers.

Een ander vermogen dat bijdraagt aan leren is de drang tot onderzoeken van de omgeving, tot nieuwsgierigheid. Als je leren in twee categorieën indeelt dan valt spelen onder het leren van vaardigheden en onderzoeken onder het leren van informatie. Exploratie is het onderzoeken van nieuwe stimuli, nieuwe stimuli blijven vaak eng totdat ze volledig ontdekt zijn. Een belangrijk doel van exploratie is om te onderzoeken of een nieuwe stimulus wel of niet veilig is. Patrolling is wanneer een dier met regelmaat door een al bekende omgeving rond wandelt om te onderzoeken of er nog iets veranderd is in de omgeving.

Veel kennis die we hebben van exploratie komt voort uit onderzoek met ratten in een doolhof. Ratten hebben een sterke drang tot het onderzoeken van hun omgeving, dit verklaart waarom ze in een doolhof rond blijven lopen tot ze alle gangen ontdekt hebben, zelfs als ze de beloning al veel eerder gevonden hebben. Zelfs als ratten geen beloning krijgen bij het vinden van de doellocatie, leren ze nog waar deze locatie is. Dit is een conclusie van het onderzoek van Tolman en Honzik. Zij noemen dit latent leren, leren dat niet meteen naar voren komt in het gedrag van het dier. Veel van dat wat een dier leert over zijn omgeving is latent.

Bij mensen geldt dat we veel leren door naar andere mensen te kijken en ze na te doen. Sociaal leren wordt gedefinieerd als de situatie waarin een individu zich overeenkomstig gedraagt als iemand anders. Dit wordt gebruikelijk gedaan door simpelweg anderen te bekijken, hetgeen door psychologen obervational learning wordt genoemd. Een belangrijke voorstander van sociaal leren is Albert Bandura. In zijn sociale cognitieve theorie stelde Bandura dat kinderen belangrijk sociaal gedrag leren door het observeren van anderen door het proces van plaatsvervangende ontwikkeling, de mogelijkheid om te leren van de consequenties van de acties van anderen.

Ook bij dieren zie je deze vorm van leren terug. Stimulus enhancement is dat het object waarmee een persoon geobserveerd wordt, aantrekkelijker wordt voor de observator.

Goal enhancement is de drang om dezelfde beloningen te krijgen als de persoon die geobserveerd wordt. Deze principes zijn erg belangrijk bij observationeel leren.

Imitatie is het simpelweg reproduceren van het gedrag van de persoon die geobserveerd wordt, dit vereist wel een goed geheugen. Er wordt bediscussieerd of alle primaten in staat zijn tot imiteren en of er andere diersoorten zijn die kunnen imiteren. Chimpansees leven in groepen en hebben weinig of geen contact met andere groepen. Hierdoor heeft elke groep zijn eigen kenmerken en vaardigheden die van generatie op generatie worden overgedragen. Als je dieren uit verschillende groepen bij elkaar zet, kunnen ze vaardigheden leren van elkaar die niet werden gebruikt in hun eigen groep. Dus het lijkt er op dat in ieder geval chimpansees kunnen imiteren.

Onlangs zijn neurowetenschappers tot de ontdekking gekomen dat de hersenen van mensen en tenminste enkele niet-menselijke primaten georganiseerde neuronensystemen hebben die ontworpen lijken te zijn om imitatie makkelijk en natuurlijk te laten verlopen. Deze neuronen worden ook wel spiegelneuronen (mirror neurons) genoemd. Ze zouden ons helpen om ons gedragingen te laten uitvoeren die we bij anderen zien (mimiek). Binnen dit systeem worden dezelfde neuronen geactiveerd wanneer een individu een bepaalde beweging maakt als wanneer een individu iemand anders die beweging ziet maken.

Zoals net al werd gezegd, zijn mensen uiterst culturele dieren. Op de tweede plaats komt de chimpansee. Wilde chimpansees leven in verschillende groepen, geografisch geïsoleerd van elkaar. Ze hebben daarnaast verschillende culturele tradities die ze van generatie tot generatie aan elkaar overdragen.

De meest geraffineerde vorm van sociaal leren is lesgeven, waarbij de leraar zijn of haar gedrag verandert opdat de leerling nieuwe kennis verwerft. Leren vereist dat de leerling het perspectief van de leraar en dat de leraar gevoelig is voor de kennis, motivatie en emoties van de leerling.

Wanneer we onze aandacht richten op iemand anders, bewegen onze ogen automatisch en reflexief in dezelfde richting als zijn of haar ogen bewegen. We kijken dus naar hetzelfde object als de ander naar kijkt. Deze reflexieve handeling wordt ook wel gaze following genoemd. Het helpt ons te begrijpen waar de ander aan denkt. Bovendien helpt het ons tijdens conversaties te begrijpen waar hij of zij het over heeft. Als iemand bijvoorbeeld zegt “Dat is schitterend!”, helpt onze blik ons te beseffen waar ‘dat’ naar verwijst.

Wat bedoelen we met "gespecialiseerde leervermogens"? 

Behalve alle algemene leertechnieken zijn er ook gespecialiseerde leervermogens met een klein bereik. Veel dieren, en met name de omnivoren, moeten leren wat ze wel en wat ze niet kunnen eten. Om dit te kunnen leren hebben ze speciale mechanismen die ze door middel van de natuurlijke selectie ontwikkeld hebben. Eén van deze mechanismen is voedsel aversie leren (food-aversion learning) als je heel misselijk wordt na het eten van een bepaald soort voedsel zul je dat voedsel in de toekomst waarschijnlijk vermijden, zelfs als het voedsel niets te maken heeft met de misselijkheid.

Volgens Garcia is deze manier van leren heel anders dan leren door klassieke conditionering. Het grootste verschil is dat bij klassieke conditionering de ongeconditioneerde stimulus kort op de geconditioneerde stimulus moet volgen om effectief te zijn. Bij het leren door voedsel aversie moet er juist redelijk wat tijd verstrijken tussen het eten van het voedsel en het ziek worden om effectief te zijn. Ook werkt leren door voedsel aversie met andere, specifiekere stimuli, de belangrijkste stimuli zijn de smaak of de geur van een bepaald soort voedsel. Leren door voedsel aversie is erg praktisch omdat het dier leert rot voedsel en giftige stoffen te vermijden. Behalve leren wat een dier niet moet eten, moet het ook leren welk voedsel wel goed voor ze is. Bij het leren door voedsel voorkeur leert het dier een voorkeur te hebben voor voedsel dat de voedingsstoffen bevat die het nodig heeft. Door verschillende soorten voedsel uit te proberen en daarvan de effecten af te wachten, leert een dier vrij specifiek te achterhalen welk voedsel de benodigde voedingsstoffen bevat.

In tegenstelling tot de hedendaagse kennis stelde Garcia dat ratten voorbereid waren om een associatie tussen misselijkheid en voedselconsumptie te maken, hetgeen adaptief zou zijn in het wild. Studies stellen dat er een continuüm plaatsvindt van voorbereidingen zodat dieren voorbereid zijn door natuurlijke selectie om associaties te maken en onvoorbereid, of zelfs ‘contra-voorbereid’, door anderen. Voorbereide gedragingen betrekt de associatie tussen voedselopneming en misselijkheid. Onvoorbereide gedragingen zijn diegene die door normale processen van operante conditionering verkregen zijn en waarvoor gebruikelijk herhaalde trials voor nodig zijn. Contra-voorbereide gedragingen zijn degene die onmogelijk of moeilijk zijn om te leren ondanks intensieve training.

Het is nog niet duidelijk of mensen een zelfde soort vermogen hebben om te leren welk voedsel een vitamine of mineraal bevatten die we nodig hebben, aangezien er nog geen gecontroleerde experimenten zijn uitgevoerd. Echter, er is bewijs dat mensen leren om de voorkeur te geven aan eten dat veel calorieën bevat. Dit leermechanisme kan een ongunstig effect hebben op degenen die last hebben van overgewicht en worden omringd door een gigantische keuze aan voedsel.

Naast het feit dat dieren via eigen ervaring leren wat ze wel of niet moeten eten, leren ze ook van elkaar wat ze wel of niet moeten eten. Ook mensen worden beïnvloed door observaties van wat anderen in hun omgeving eten. Kinderen leren bijvoorbeeld wat ze kunnen eten door te kijken naar hun ouders en naar anderen in hun omgeving.

Voorkeuren voor bepaald voedsel beginnen zelfs al in de baarmoeder. In een experiment aten zwangere vrouwen bijvoorbeeld maaltijden die een anijssmaakje hadden en aten andere zwangere vrouwen deze maaltijden niet. Vier dagen na de geboorte toonden kinderen wiens moeder maaltijden genuttigd hadden met een anijssmaakje een voorkeur voor de geur van anijs, terwijl de kinderen wiens moeder geen maaltijden met een anijssmaakje had genuttigd aversieve- of neutrale reacties voor anijs toonden.

Twee belangrijke lessen bij het leren van welk voedsel je wel en niet kunt eten zijn:

1. Onthoud de geur en de smaak van het voedsel. Als je er ziek van wordt, ontwijk dan in het vervolg voedsel met deze smaak en geur. Als je er niet ziek van wordt, blijf dan voedsel eten met deze smaak en geur

2. Eet wat je voorouders eten

Een ander voorbeeld van een specifiek leervermogen is de aangeboren neiging om bang te zijn voor bepaalde dingen en niet voor andere. Dit kan makkelijk verklaard worden van uit de natuurlijke selectie; we zijn bang voor dingen die een bedreiging vormden voor onze voorouders, zoals slangen en spinnen. We hebben een aangeboren neiging om bang te zijn voor deze objecten, het is ook erg makkelijk om mensen te conditioneren om hiervoor bang te zijn. We zijn niet bang voor objecten die nu geen bedreiging vormen voor ons, zoals auto’s en stopcontacten, want deze objecten zijn er nog niet lang genoeg om een langdurig effect te hebben op de evolutie. Het is ook erg moeilijk om mensen te conditioneren die bang zijn voor dergelijke objecten.

In een studie van DeLoache en LoBue werd kinderen van zeven tot negen maanden en veertien tot zestien maanden video’s van slangen en andere dieren laten zien. De kinderen vertoonden geen grotere angst voor slangen dan voor andere dingen, wat suggereert dat de angst voor slangen niet is aangeboren. De kinderen zagen vervolgens korte videoclips van slangen en andere dieren geassocieerd met of een blij of een angstig geluid. Alle kinderen keken langer naar de slangen als zij een angstig geluid hadden gehoord dan wanneer zij een blij geluid hadden gehoord. Er was echter geen verschil in de tijd van kijken naar de twee stemmen wanneer de kinderen video’s van andere dieren zagen. De onderzoekers suggereren daarom dat menselijke kinderen voorbereid zijn om een angst voor slangen te verkrijgen.

Vogelsoorten die al bijna meteen nadat ze uit het ei komen kunnen lopen, moeten snel leren wie hun moeder is en hoe ze deze kunnen herkennen. Als ze hier niet toe in staat zijn, is de kans groot dat de jongen hun moeder kwijtraken en niet meer kunnen vinden, dit verkleint hun overlevingskans aanzienlijk. Door de natuurlijke selectie hebben deze soorten een aangeboren mechanisme om hun moeder te leren herkennen.

Inprenting is het leerproces waarbij vroege sociale interacties een grote rol spelen bij de ontwikkeling van het gedrag. Het proces van inprenting (imprinting) is een plotseling en onomkeerbaar proces. Een belangrijk voorbeeld van inprenten (imprinting) is het proces waarbij een kuiken leert herkennen. Als een ander dan de moeder in de buurt is in deze kritieke periode van inprenting dan zien ze dat individu als hun moeder en daar achteraan gaan lopen. Zo krijg je dus de bekende taferelen waarbij een stel jonge ganzen achter een onderzoeker aanloopt. Imprinting vindt alleen plaats in de kritieke periode, meestal is dat tot ongeveer een dag na het uitkomen van het ei. Bij deze vorm van leren zijn zowel de timing, als de gedragsrespons, als de stimuluskenmerken (de kenmerken van de moeder) van belang. Veel dieren hebben een specifiek vermogen om belangrijke plaatsen te leren en te onthouden. Dit zie je voornamelijk bij dieren die voedsel begraven om het later op te halen wanneer voedsel schaars geworden is. Vaak is de hippocampus bij deze dieren groter, dit hersengebied is belangrijk voor het ruimtelijk geheugen.

Niet alleen zicht is betrokken bij imprinting, maar ook geluid. Wanneer eenden in een kuip gezet worden en er een moederlijke uitroep van dezelfde soort wordt geproduceerd aan de ene kant en een moederlijke uitroep van een andere soort aan de andere kant zullen de eenden onvermijdelijk de kant van de moederlijke uitroep van dezelfde soort benaderen. Natuurlijke selectie heeft namelijk ervoor gezorgd dat het brein, sensorische organen en ervaring gecoördineerd zijn om adaptief gedrag te produceren.

Binnen de psychologie bestaan er verschillende perspectieven. Een aantal van deze perspectieven zijn: het evolutionaire perspectief dat voortkomt uit de biologie, het behavioristische perspectief dat er van uit gaat dat gedrag gevormd wordt door de omgeving en dat gedrag beschreven moet worden in termen van observeerbare responsen en stimuli en het cognitieve perspectief, dat stelt dat mentale processen wel betrokken moeten worden bij de psychologie.

Wat zijn de algemene principes van motivatie?

Gedragsstaten zijn onder andere variaties in emoties, motivatie en niveau van arousal. Motivatie wordt gedefinieerd als alle interne en externe factoren die ervoor zorgen dat een individu zich op een bepaald moment op een bepaalde manier gedraagt. Motivationele staat of drift (drive) verwijst naar een interne conditie die het individu naar een specifiek doel stuurt. Je motivationele staat kan veranderen in de loop der tijd. Verschillende soorten driften hebben verschillende doelen. Een incentive is een gewild object. Hoe sterker de drift, hoe aantrekkelijker een bepaald object kan worden (incentive waarde).

Wat is homeostase?

In levende cellen vinden veel stofwisselingsprocessen plaats, bijvoorbeeld de opbouw en afbraak van stoffen. Hiervoor zijn enzymen nodig, die erg gevoelig zijn voor milieuveranderingen. Om ze goed te laten werken moeten cellen de omstandigheden dus zo gelijkmatig en stabiel mogelijk houden. Zo'n stabiele, gelijkmatige toestand noemen we homeostase. Homeostase is eveneens belangrijk voor processen die buiten de cellen plaatsvinden, zoals in het spijsverteringsstelsel en het bloed. Hormonen spelen vaak een grote rol binnen het homeostase proces.

Het concept homeostase komt van Walter B. Cannon. Dieren, en in mindere mate mensen, gedragen zich op een manier die er voor zorgt dat ze de homeostase kunnen behouden: als het lichaam vocht nodig heeft, zoekt het dier drinken, als het lichaam zout nodig heeft, zoekt het dier zoutrijk voedsel, enzovoorts. Homeostase kan niet elke drift verklaren, zo kan het de drift naar seks niet verklaren.

De drift die helpt de homeostase in stand te houden noemen we regulatieve drift (regulatory drive), een voorbeeld hiervan is honger. Niet-regulatieve driften (nonregulatory drives), zoals seks, dienen andere doelen. We kunnen grofweg vijf categorieën driften onderscheiden:

1. Reproductieve drift (Reproductive drives): bijvoorbeeld seksdrift en de drift voor de jongen te zorgen wanneer ze geboren zijn. 

2. Educatieve drift (Educative drives): bijvoorbeeld spelen en verkennen.

3. Regulatieve drift (Regulatory drives): bijvoorbeeld honger en dorst.

4. Sociale drift (Social drives): bijvoorbeeld vriendschap, acceptatie en goedkeuring.

5. Veiligheidsdrift (Safety drives): bijvoorbeeld angst, slaap of woede.

Volgens de auteur van het boek zijn muziek, kunst en literatuur natuurlijke verlengstukken van de driften om te exploreren en om te spelen. Volgens Pinker komen deze interesses omdat ze grote overlap hebben met andere soorten driften die om andere redenen zijn ontstaan. Niet alle driften zijn goed voor de mens.

Volgens de central-state theory of drives corresponderen verschillende soorten driften (drives) met neurale activiteit in verschillende neuronenverzamelingen in de hersenen. Een dergelijke verzameling neuronen waarin activiteit een drift constitueert, wordt een centraal driftensysteem (central drive system) genoemd. Hoewel de centrale driftsystemen voor verschillende soorten drang tenminste gedeeltelijk verschillend moeten zijn van elkaar, kunnen ze ook overlappende onderdelen hebben. Omdat bijvoorbeeld honger en seks verschillende soorten driften zijn, kunnen hun neurale circuits niet identiek zijn. Als dit namelijk wel het geval zou zijn, zouden honger en seks altijd samengaan. Desondanks kunnen deze circuits gezamenlijke onderdelen hebben die gedragseffecten produceren die overeenkomstig zijn in beide driften, zoals verhoogde waakzaamheid.

Om als centraal driftensysteem te kunnen dienen, moet een verzameling neuronen aan een aantal voorwaarden voldoen. Allereerst moet het verschillende signalen kunnen ontvangen en integreren die de drifttoestand kunnen verhogen of verlagen. Daarnaast moet een centraal driftensysteem kunnen reageren op alle neurale processen die betrokken zijn bij het uitdragen van het gemotiveerde gedrag.

Hoe ziet het beloningssysteem van de hersenen eruit?

Een beloning is iets dat werkt als reinforcer bij het leren, iets dat we leuk vinden, iets dat we willen hebben. De bundel van de mediale voorhersenen is onderdeel van het beloningsysteem van de hersenen. Neuronen die hiervoor belangrijk zijn liggen in de nucleus accumbens. Deze hersengebieden raken geactiveerd elke keer dat het individu een beloning ontvangt. Schade aan deze gebieden leidt tot het verdwijnen van gemotiveerd gedrag. De meeste neuronen in deze gebieden scheiden dopamine af. Dopamine lijkt cruciaal te zijn voor het willen van iets, maar niet voor het leuk vinden van iets. De afwezigheid van dopamine doet dieren zich gedragen alsof zij niet meer willen werken voor beloningen, alsof ze die niet meer willen.

Sommige neuronen in de nucleus accumbens scheiden endorfine af. Endorfine is het natuurlijk opiaat van de hersenen. Het heeft onder andere een pijnstillende werking, maar het is ook betrokken bij de ervaring van plezier. Dopamine is ook belangrijk voor het leren gebruiken van cues over beloningen. Dit komt omdat dopamine LTP stimuleert in de verbindingen met de nucleus accumbens. Dopamine is alleen betrokken bij nieuw leren.

Veel drugs werken op het beloningssysteem van de hersenen, door de effecten van dopamine en/ of endorfine te stimuleren of na te bootsen. De neuronen die normaal geactiveerd worden bij nieuw leren, worden elke keer dat de drugs gebruikt worden, geactiveerd. Een soort superleren is hiervan het gevolg. Dit zorgt voor een sterk verlangen naar de drug en voor verslaving. Door de verslaving blijft de persoon de drug willen, zelfs als het euforische effect afneemt. Gokverslaafden houden de drang tot gokken zelfs als ze financieel volledig geruïneerd zijn. Gokspelletjes activeren de nucleus accumbens en andere onderdelen van het beloningssysteem van de hersenen. Elke keer als de speler wint, wordt er dopamine afgescheiden. Dit is waarom gokkers blijven spelen.

Hoe werkt eetlust?

Vroeger was honger het grootste probleem als het over eten gaat, en dat is het nog steeds in sommige delen van de wereld. In de westerse wereld is zwaarlijvigheid (obesity) tegenwoordig een groot probleem. Honger en het gevoel vol te zijn, zijn soorten drang die ervoor moeten zorgen dat het lichaam de juiste voedselstoffen binnen krijgt en in de juiste hoeveelheid. Het menselijke honger controlesysteem maakt gebruik van feedback controle.

Dit moet je je voorstellen als de werking van de thermostaat: het lichaam geeft aan dat het honger heeft, dus gaat het individu eten, heeft het lichaam genoeg voedingstoffen binnen, dan stopt het individu met eten. Genen spelen een grote rol bij wie er wel en geen overgewicht ontwikkelt binnen westerse culturen. Als je naar verschillende culturen kijkt, hebben omgevingsverschillen een grote invloed op lichaamsgewicht.

Afvallen is moeilijk want minder eten zorgt voor een hongergevoel en het basale metabolisme vertraagt, waarmee wordt bedoeld dat het individu minder calorieën verbrandt in rusttoestand. De mensen die succesvol gewicht verloren hebben en op het goede gewicht blijven, vermijden voedsel dat veel vet bevat en verhogen de hoeveelheid beweging.

Het centrum van het honger controlesysteem ligt in de arcuate nucleus (onder in de hypothalamus). Hier liggen twee soorten neuronen: eetlust stimulerende neuronen en eetlust onderdrukkende neuronen, beide soorten neuronen gebruiken langzame transmitters. De eetlust stimulerende neuronen scheiden onder andere neuropeptide Y af (de meest potente stimulator van eetlust die tot nu toe ontdekt is). Neuropeptide Y en andere transmitters worden afgescheiden als de hypothalamus signalen krijgt van andere hersengebieden dat het lichaam voedingsstoffen nodig heeft. De lichamelijke veranderingen na het eten van een grote maaltijd zorgen er direct of indirect voor dat honger onderdrukkende neuronen geactiveerd worden en dat honger stimulerende neuronen onderdrukt worden, wat leidt tot een verminderde eetlust voor een aantal uren na het eten.

Peptide YY is een eetlust onderdrukkend hormoon dat geproduceerd wordt in de dikke darm. Uit onderzoek blijkt dat het basisniveau van PYY hoger is bij slanke mensen dan bij mensen met overgewicht. Het zou dus best kunnen dat onvoldoende PYY productie bijdraagt aan overgewicht. Het lichaam moet ook de opslag van vet in de gaten houden. Meer vet opslaan dan op dat moment nodig is, is goed omdat in een tijd van voedselschaarste dit reservevet verbrand kan worden. Te veel vet is niet goed, want dat bemoeilijkt de beweging en zet het lichaam onder grote stress.

Vetcellen produceren het hormoon leptine. Dit doen ze proportioneel met de hoeveelheid vet in de cellen: hoe meer vet in de cel, hoe meer leptine geproduceerd wordt. Leptine werkt op de arcuate nucleus en onderdrukt de eetlust. Als een individu niet (genoeg) leptine produceert, krijgt het individu overgewicht. Leptine-injecties werkt alleen om mensen af te laten vallen als ze een leptine tekort hebben. Bij veel mensen met overgewicht zijn de hersenen minder gevoelig, of zelfs ongevoelig voor leptine, daarom hebben ze constant honger.

Eetlust wordt ook opgewekt door sensorische stimuli in de omgeving. Sensorisch-specifieke verzadiging houdt in dat wanneer een individu zich volgegeten heeft met één soort voedsel, dit individu een hernieuwde eetlust krijgt als hem ander voedsel, met een andere smaak, wordt voorgezet. Het komt er op neer dat je meer eet als je meerdere soorten voedsel tot je beschikking hebt.

Natuurlijke selectie heeft ons wel uitgerust met een mechanisme om gewichtsverlies tegen te gaan in de tijd van voedselschaarste, maar niet met een mechanisme om gewichtstoename tegen te gaan in de tijd dat er voedsel in overvloed is. Dit verklaart waarom we tegenwoordig het probleem van zwaarlijvigheid hebben. De gebruikte meting om zwaarlijvigheid te bepalen is de body mass index, ofwel het de BMI. Dit wordt berekend door het lichaamsgewicht in kilogram te delen door de lichaamslengte in het kwadraat. Een BMI van 25 of meer staat voor overgewicht en een BMI van 30 of meer staat voor zwaarlijvig (obese). Lichaamsgewicht wordt vaak beïnvloed door de omgeving. Wanneer door minder voedselinname het basaal metabolisme verlaagd wordt, betekent dit dat voedsel effectiever in vet wordt omgezet.

Het dieet van mensen in de ontwikkelde wereld verschilt op diverse vlakken van het dieet van traditionele mensen. Echter, de prevalentie van suiker, en met name de hoeveelheid fructose, in moderne diëten is een veel bespreekbaar hedendaags onderwerp. Fructose is door sommigen geïdentificeerd als een belangrijke factor in het ontstaan van obesitas. Uit recent onderzoek bleek dat mensen die grote hoeveelheden fructose innamen verschillen in activatie van verschillende gebieden van de hypothalamus vertoonden in vergelijking met mensen die in plaats daarvan grote hoeveelheden glucose innamen. Wat tevens een belangrijk resultaat was, was dat mensen die glucose hadden ingenomen gevoelens van verzadiging hadden, maar dat de mensen die fructose hadden ingenomen niet het gevoel hadden vol te zitten.

Tevens is het hedendaagse leven gemarkeerd door een afname van fysieke activiteit hetgeen kan bijdragen aan de ontwikkeling van obesitas.

Hoe wordt de seksdrang beïnvloed?

In veel aspecten verschillen mensen en dieren van elkaar als het over seksualiteit gaat. Sekshormonen beïnvloeden de seksdrang. Differentiërende effecten vinden plaats voor, of direct na, de geboorte en zorgen ervoor dat de hersenen zich in mannelijke of in vrouwelijke richting ontwikkelen. Activerende effecten beginnen rond de puberteit en werken op de hersenen om de seksdrang te activeren. Bij mannen wordt er vanaf de puberteit meer testosteron afgescheiden, bij vrouwen wordt er meer oestrogeen afgescheiden. Deze hormonen zorgen voor de lichamelijke veranderingen die in de puberteit beginnen. Sekshormonen worden geproduceerd in de adrenal glands. Het voornaamste hormoon dat daar wordt geproduceerd bij mensen is dehydroepiandrosteron (DHEA). Dit is een androgeen (een mannelijk hormoon).

Vrouwen produceren meer DHEA dan mannen. DHEA lijkt verantwoordelijk voor het begin van seksuele gevoelens en het gevoel van seksuele aantrekking in jonge mensen. De productie van DHEA begint rond het zesde levensjaar en neemt toe tot halverwege de tienerjaren en stabiliseert zich dan op het volwassen niveau.

Het hebben van een Y-chromosoom zorgt ervoor dat er testes groeien. Al voor de geboorte produceren de testes testosteron dat er voor zorgt dat de hersenen zich mannelijk ontwikkelen. De genitaliën van een foetus ontwikkelen zich mannelijk als er testosteron aanwezig is en vrouwelijk bij de afwezigheid van testosteron. De differentiatie van de hersenen kan alleen plaatsvinden in de kritieke periode.

Voor mannen na de puberteit is testosteron nodig voor het behoud van de seksdrang. Testosteron injecties bij mannen die gecastreerd zijn of die weinig testosteron aanmaken kunnen de seksdrang herstellen. Bij mannetjesratten is het mediale preoptische gebied cruciaal voor de seksdrang. De eierstokken van de vrouw beginnen vanaf de puberteit oestrogeen en progesteron af te scheiden in een cyclisch patroon: de menstruatiecyclus. Dit proces controleert de eisprong. Bij veel vrouwelijke zoogdieren is er alleen seksdrang in de periode van de eisprong. Als de eierstokken verwijderd zijn, verdwijnt de seksdrang dan ook voor het grootste gedeelte. Bij vrouwelijk ratten is het ventromediale gebied van de hypothalamus belangrijk voor seksueel gedrag.

Bij vrouwelijke primaten hangt het seksuele gedrag veel minder af van hun hormooncyclus. Bij mensen is dit nog veel sterker het geval. Bij vrouwen met een lage seksdrang kunnen testosteron-injecties de seksdrang verhogen. Ook is er bewijs gevonden dat de ovulatiecyclus de seksuele drang van vrouwen tot op zekere hoogte beïnvloedt. Een aantal onderzoeken toont aan dat vrouwen significant meer seksueel gemotiveerd zijn op het moment dat ze het meest vruchtbaar zijn. Gray maakt onderscheid tussen arousability en proceptivity. Arousability verwijst naar het vermogen om seksueel opgewonden te raken in reactie op de juiste stimuli. Proceptivity verwijst naar iemands motivatie om seksuele activiteiten op te zoeken en hier aan te beginnen, zelfs wanneer seksueel opwindende stimuli niet op dat moment aanwezig zijn.

Seksuele oriëntatie bevat ten minste drie componenten: seksuele/romantische aantrekkingskracht (tot welke sekse men zich aangetrokken voelt), seksueel gedrag (met welke sekse men vrijwillig seksuele activiteiten onderneemt) en seksuele identiteit (hoe mensen zichzelf beschrijven in termen als heteroseksueel, homo, lesbisch of biseksueel).

Ongeveer 2-5% van de mannen en 1-2% van de vrouwen is exclusief homoseksueel. Meer vrouwen dan mannen zijn biseksueel. Vroeger dachten veel psychologen dat sociaal leren de basis was van seksuele oriëntatie. Tegenwoordig denken de meesten daar anders over. Uit onderzoek is niet één soort ervaring naar voren gekomen die homoseksualiteit zou veroorzaken. Seksuele oriëntatie is al op jonge leeftijd bekend, zelfs als dat (nog) niet geaccepteerd, begrepen of geuit wordt. Er zijn anatomische verschillen tussen de hersenen van mannen en vrouwen. De hersenen van een homoseksuele man lijken meer op die van een heteroseksuele vrouw dan op die van een heteroseksuele man. Zo is onder andere een nucleus in de anterieure hypothalamus groter bij homoseksuele mannen.

Hoe deze verschillen tot stand komen is niet duidelijk. Genetische verschillen spelen een rol in het ‘bepalen’ van de seksuele oriëntatie. Er zijn aanwijzingen dat factoren die de hoeveelheid testosteron of andere androgenen veranderen in de kritieke periode voor de geboorte, een rol spelen bij de seksuele oriëntatie. Het fraternale geboortevolgorde-effect is het principe dat hoe meer oudere broers een man heeft, hoe groter de kans is dat hij homoseksueel is. Dit effect is behoorlijk sterk en zou komen doordat het vrouwenlichaam een immuunreactie vertoont op de androgenen die de hersenen van de foetus mannelijk maken. Hoe meer zoons een vrouw draagt, hoe meer antistoffen ze aanmaakt tegen de androgenen, dit verkleint het vermannelijkende effect van de androgenen op de hersenen van de foetus.

Wat is verliefdheid?

Seks is bij mensen vaak gerelateerd aan romantische liefde of ‘verliefd worden’. Verliefd worden is een universeel fenomeen en is geassocieerd met sterke emoties, bijvoorbeeld euforie, een kloppend hart en een toename in energie. Helen Fisher stelde dat koppels zich gaan hechten wanneer vrouwen toenemende protectie nodig hebben om op deze manier te kunnen zorgen voor hun nakomelingen. De overleving van nakomelingen wordt vergroot wanneer sprake is van ouderlijke steun. Als resultaat hiervan hebben zowel vrouwen als mannen genetische interesse om samen te werken en op deze manier hun nakomelingen op te voeden. Verliefd worden is op deze manier één van de mechanismen om dit proces op te starten.

Fisher stelde dat bij verliefd worden drie primaire emotionele systemen belangrijk zijn die betrokken zijn om reproductie en ouderschap te bevorderen. Deze drie systemen zijn lust, aantrekkingskracht en hechting. Lust (zich seksueel aangetrokken voelen tot mensen van de andere sekse – of tot mensen van dezelfde sekse zoals bij homoseksuele mensen het geval is) wordt bij zowel mannen als vrouwen gedreven door androgene hormonen zoals testosteron.

Aantrekkingskracht is een synoniem voor romantische liefde, het is gekenmerkt door de sterke emoties zoals eerder beschreven (bijvoorbeeld een toename van de energie en een afname van de eetlust). Romantische liefde is geassocieerd met een toename van de neurotransmitter dopamine (dat op zijn beurt gerelateerd is aan motivatie, doelgericht gedrag, euforie en vergrote mentale activiteit) en met een toename van de neurotransmitter noradrenaline (dat op zijn beurt gerelateerd is aan een groter acuut geheugen voor nieuwe stimuli en gebeurtenissen). Hierdoor blijft iemand gefocust op degene waarop hij of zij verliefd is waardoor hij of zij veel van deze persoon kan onthouden.

Hechting is het derde systeem dat door Fisher genoemd is. Hechting refereert in haar theorie naar man-vrouw bonding. Gevoelens die hiermee gepaard gaan zijn veiligheid, angst om van elkaar gescheiden te worden en vergrote euforie wanneer man en vrouw samen zijn. Zulke gevoelens zijn geassocieerd met de hormonen vasopressine en oxytocine.

Hoe werkt slaap?

Slapen is een sterke drang. Slaap lijkt een regulatieve drang te zijn, behalve dat niet duidelijk is wat er gereguleerd wordt. Slaperigheid is niet alleen afhankelijk van hoeveel iemand daarvoor geslapen heeft, maar ook van de tijd van de dag, ofwel onze biologische klok. Tijdens de slaap reageert een individu bijna niet op de omgeving. De beste index van slaap komt van de EEG. Bij een relaxte, maar wakkere staat vertoont de EEG alpha-golven: grote, regelmatige golven. Bij een wakkere, alerte staat vertoont de EEG beta-golven, deze hebben een lage amplitude, zijn snel en onregelmatig.

Slaap bestaat uit verschillende fasen: fase 1 is kort, je zit alleen in deze fase op het moment dat je net in slaap gevallen bent. Vanaf fase 2 tot en met fase 4 wordt de slaap steeds dieper. Als de slaap dieper wordt komen er meer delta-golven in de EEG. Deze golven hebben een hoge amplitude en zijn langzaam en onregelmatig. Vanuit fase 4 ga je terug naar fase 3, naar fase 2 en van daar uit ga je over in de REM (rapid eye movement) slaap. Tijdens de REM-fase komt de EEG overeen met dat van een wakker persoon, maar de spieren zijn meer ontspannen dan in welke andere fase van de slaap ook. Wel zijn er in de REM-fase meerdere fysieke tekenen van arousal, zoals een verhoogde hartslag. De ogen bewegen in deze fase snel heen en weer. De fasen 2 tot en met 4 worden ook wel niet-REM slaap genoemd. Vanuit de REM-slaap ga je weer over naar fase 2, fase 3 en fase 4. Per nacht maak je ongeveer 4 of 5 slaapcyclussen door, elke slaapcyclus duurt ongeveer 90 minuten. Hoe meer cyclussen iemand doormaakt op een nacht, hoe langer de REM-slaap ten opzichte van de niet-REM slaap.

Dromen zijn levendiger en echter in de REM-slaapfase, maar je droomt meerdere keren per nacht in verschillende fasen. Tijdens de niet-REM slaap windt er een soort slaapdenken plaats, hierbij denk je als het ware na over de gebeurtenissen van de afgelopen dag, of andere dingen die je op dat moment bezig houden. Helaas is slaapdenken meestal helemaal niet effectief. Een slapend individu reageert soms wel op zijn omgeving. Dit is dan meestal alleen maar op bepaalde, voor het individu betekenisvolle stimuli, zoals een huilend kind of het geluid van de sleutel die in de voordeur gestoken wordt. Dromen en slaapgedachten worden eigenlijk nooit onthouden.

Wat zijn verschillende theorieën over slapen?

Er zijn verschillende theorieën over de functie van slaap. Een bekende theorie is de theorie van onderhoud (preservation) en protectie. Deze theorie stelt dat slaap bedoeld is als bescherming tijdens de minst waardevolle en meest gevaarlijke uren van de dag en ter behoud van energie. De hoeveelheid tijd dat een dier slaapt hangt af van zijn eetgewoonten en de manieren waarop het zichzelf in veiligheid kan brengen. Grazende dieren slapen bijvoorbeeld maar kort, want die hebben veel tijd nodig om voldoende voedsel binnen te krijgen en kunnen zich vaak moeilijk in veiligheid brengen. Hoe korter een dier nodig heeft om voedsel te verzamelen en hoe beter het dier in staat is zich te verstoppen, hoe langer een dier slaapt.

Ook verklaart de theorie dat dieren die afhankelijk zijn van hun zicht om eten te kunnen vinden, overdag op zoek zijn naar eten en daarom ’s nachts slapen. Beesten die een prooi vormen voor dieren die afhankelijk zijn van hun zicht en zelf afhankelijk zijn van hun andere zintuigen om voedsel te vinden, zullen juist overdag slapen.

De lichaamshersteltheorie stelt dat het lichaam uitgeput raakt van alle inspanningen van de dag en dat het lichaam daarom slaap nodig heeft om weer te herstellen. Slaap is ook een periode van rust en herstel. Als je te lang niet slaapt, breekt je lichaam af. Deze theorie verklaart ook waarom kleine zoogdieren langer slapen dan grote zoogdieren: hun snellere metabolisme zorgt dat hun lichaam sneller uitput en dus zullen ze hun lichaam langer moeten laten herstellen. Toch zijn er ook een hoop dingen die deze theorie niet kan verklaren.

Een andere theorie is de theorie van hersenonderhoud, consolidatie van herinneringen tijdens de REM-slaap. Tijdens de REM-slaap zouden verschillende neuronen in de hersenen getraind worden om te voorkomen dat de synapsen degenereren. Dit kan verklaren waarom foetussen en baby’s veel tijd in de REM slaap doorbrengen. Volgens sommige slaaponderzoekers zijn de hersenen in de REM-slaap ideaal voor het consolideren van de effecten van nieuw leren, voornamelijk bij het leren van perceptuele, motorische vaardigheden.

Of dromen een functie heeft is niet precies bekend, sommige onderzoekers stellen dat dromen een bijwerking is van de fysiologische veranderingen tijdens de REM-slaap. Tijdens het dromen is het mogelijk dat er ideeën en zorgen boven komen die de persoon overdag opzettelijk onderdrukt. Niet bij iedereen is de slaapdrang even sterk. Zo slapen nonsomniacs nauwelijks, terwijl ze zich overdag niet moe voelen. De meeste mensen hebben ongeveer 8 uur slaap per nacht nodig om zich uitgerust te voelen. Mensen met insomnia hebben een normale slaapdrang, maar hebben moeite met slapen ’s nachts en voelen zich overdag steeds moe. Slaperigheid leidt tot een verminderde concentratie en beoordeling en kan hierdoor gevaarlijk zijn. Stimulanten zoals cafeïne kunnen slaperigheid verminderen.

Tegenwoordig weten we dat slaperigheid actief gestimuleerd wordt door neurale mechanismen in de hypothalamus en de daarmee verbonden gebieden. De 24-uurs slaapcyclus blijft bestaan, zelfs als het individu in een kunstmatig tijdsvrije omgeving wordt geplaatst. Het circadiaane ritme is elke cyclische verandering in de fysiologie en in het gedrag van een individu dat ongeveer 24 uur, dus een dag, in beslag neemt, zonder dat er externe tijdsaanduidingen zijn.

De biologische klok van het circadiaans ritme van slaap is gevestigd in de suprachiasmatische nucleus van de hypothalamus, ook de circadiaanse ritmes van lichaamstemperatuur en voor de afscheiding van bepaalde hormonen bevinden zich hier. Het slaapritme kan aangepast worden door bloostelling aan kunstlicht. Op deze manier kunnen mensen die nachtdiensten draaien bijvoorbeeld hun slaapritme veranderen. Een tract neuronen van de retina naar de suprachiasmatische nucleus geeft veranderingen in het licht door aan de hersenen.

De ventrolaterale preoptische nucleus in de hypothalamus is ook betrokken bij de controle van slapen en waken. Als dit gebied beschadigd is leidt dat tot ernstige slapeloosheid. Een nucleus in het achterste gedeelte van de hypothalamus en in de pons is erg belangrijk voor de arousal van de hersenen en om alert te blijven.

Wat is de waarde van emotie?

Ons hele leven is doordrenkt met emotie. Emotie is een subjectief gevoel dat gericht is op een bepaald object: je bent boos op iets, verdrietig om iets enzovoorts. Het object kan alles zijn dat belangrijk is voor de persoon. Het gevoel wordt door sommige psychologen ook wel affect genoemd. Dit gevoel heeft twee dimensies: plezierig – onplezierig en activatie – deactivatie. Een stemming is een emotioneel gevoel dat niet aan een object gekoppeld is. Een stemming houdt meestal langer aan dan een emotie: het kan uren, maar zelfs dagen of weken aanhouden. Iemands stemming heeft grote invloed op de manier waarop iemand dingen ziet en hoe iemand zich gedraagt.

Het is moeilijk te zeggen hoeveel emoties er bestaan. Dat hangt namelijk nauw samen met het classificatiesysteem dat we ontwikkelen: angst kan bijvoorbeeld gezien worden als één emotie, of een cluster waaronder verschillende angst-emoties komen te hangen. Psychologen hebben geprobeerd een groep primaire emoties te identificeren door de emotielabels binnen één of meer talen te analyseren. Veel woorden zijn namelijk synoniemen of komen daar in de buurt. Door mensen te vragen paren van veelgebruikte emoties te waarderen op hun verwantschap kunnen ze de emoties vervolgens indelen in clusters. 

Plutchik stelt op deze wijze een model voor van vier paar tegenovergestelde emoties: acceptatie tegenover walging, verrassing versus verwachting, vreugde versus verdriet en angst tegenover woede. Door deze emoties te mengen kunnen alle bestaande emoties ontstaan.

Darwin was de eerste die emoties systematisch op wetenschappelijke wijze onderzocht. Hij dacht dat emoties universeel zijn en een soortspecifieke adaptieve functie hebben, weerspiegeld in gelaatsuitdrukkingen. Op basis van gelaatsuitdrukkingen identificeerde hij zes basisemoties: verrassing, woede, verdriet, walging, angst en vreugde. Het idee dat basisemoties aangeboren zijn en leiden tot bepaalde gelaats- en lichaamskenmerken wordt ook wel de discrete emotietheorie genoemd. Het is een verlengstuk van het functionalistisch gedachtegoed van Darwin.

Emoties hebben verschillende componenten. Een uiterlijke emotionele reactie betekent niet altijd dat de persoon daadwerkelijk deze emotie voelt. Zo kan een persoon een heel andere emotie laten zien dan de daadwerkelijke emotie die hij op dat moment heeft. Dit vergt een groot vermogen om emoties te kunnen reguleren. Bovendien is het zo dat we emoties van mensen niet alleen kunnen herkennen aan hun gezicht, maar ook aan hun stem of lichaamstaal. Ten slotte zijn emoties niet onafhankelijk van cognities.

Emoties hebben een adaptieve waarde. Het lijkt erop dat emoties ons motiveren om ons op een bepaalde manier te gedragen. Emoties geven ons het vermogen onze bedoelingen en behoeften duidelijk te maken aan anderen. Veel emoties gaan gepaard met lichamelijke veranderingen, zoals verandering in hartslag en bloeddruk. Deze veranderingen bereiden het lichaam voor op mogelijke actie. Als we angstig zijn, worden onze ogen bijvoorbeeld groter en gaan onze neusgaten wijder staan; we zijn gevoeliger voor zicht en geur, wat in bepaalde situaties de kans op overleven vergroot. 

William James (1890/1950) stelt in zijn boek Principles of Psychology een theorie van emoties voor. Hij stelt dat emotionele gevoelens het gevolg zijn van de sensaties van de lichamelijke verandering. De stimulus leidt tot een perceptie, die leidt tot lichamelijke arousal en dat leidt tot de ervaring van emotie. Common sense stelt dat de stimulus leidt tot de perceptie, die leidt tot de emotie en dat leidt tot lichamelijke arousal. Er is behoorlijk veel bewijs voor de theorie van James: wereldwijd beschrijven mensen hun emoties op basis van lichamelijke veranderingen, en de soorten veranderingen die zij ervaren bij bepaalde emoties komen veelal overeen (Cacioppo et al., 1992; Rime et al., 1990). Mensen die goed de veranderingen in hun lichaam kunnen waarnemen (bijvoorbeeld een verandering in de hartslag), kunnen vaak beter hun eigen emotionele staat beschrijven (Critchely et al., 2004; Wiens et al., 2000). Ook hebben studies van het brein laten zien dat een bepaald deel van het somatosensore gebied van de cerebrale cortex (dat actief wordt wanneer een persoon zich bewust is van zijn eigen lichamelijke staat) actief wordt wanneer iemand bewust zijn emotionele staat aan het evalueren is.

Schachters theorie van emotie is een variatie op de theorie van James. Hij stelt dat het emotionele gevoel niet alleen afhangt van sensorische feedback van de reactie van het lichaam, maar ook van iemands cognities over de stimulus die de reactie uitlokt. Hij stelt dat de cognities het type emotie beïnvloedt en dat de sensorische feedback van het lichaam de intensiteit van de emotie beïnvloedt. Ekman stelt dat sensorische feedback van gezichtsuitdrukkingen bijdraagt aan emotionele gevoelens en de reactie van het hele lichaam. Uit onderzoek blijkt dat dit ook werkt bij geforceerde gezichtsuitdrukkingen.

Hoe werkt emotie in de hersenen?

De amygdala is de hersenstructuur die snel en onbewust de significantie van een stimulus beoordeelt en die bijbehorende lichamelijke reacties in gang kan zetten. De amygdala is onderdeel van het limbische systeem en functioneert als een soort waarschuwingssysteem. Er zijn twee routes van de ogen naar de amygdala.

De snelle, onnauwkeurige route, ook wel de subcorticale route genoemd, analyseert informatie al voor deze door de sensorische gebieden in de cortex verwerkt is. De tweede route is de corticale route, welke wat langzamer en gedetailleerder is dan de subcorticale route. De corticale route analyseert informatie die door de cerebrale cortex verwerkt is. De output van de amygdala gaat naar verschillende hersengebieden. Schade aan de amygdala leidt tot een verlies in angst en woede. De amygdala is meer betrokken bij negatieve emoties dan bij positieve emoties. De prefrontale cortex is belangrijk voor de bewuste ervaring van emoties en voor het vermogen om op een weloverwogen manier te kunnen reageren op emoties. De prefrontale cortex is nauw verbonden met de amygdala en de somatosensorische cortex. De rechter prefrontale cortex lijkt meer betrokken bij negatieve emoties, de linker bij positieve emoties.

Voor mensen is kunnen zien erg belangrijk. We mogen niet vergeten dat visuele percepties subjectieve, psychologische ervaringen zijn. De mechanismen die deze percepties produceren werken op een complexe manier. Een groot gedeelte van onze hersenen is betrokken bij de analyse van visuele informatie. Van alle zintuigen is het zicht waarschijnlijk het meest bestudeerd. Bijna alle levende wezens zijn gevoelig voor licht. Hiervoor hebben ze fotoreceptoren die verbonden zijn met het zenuwstelsel. Fotoreceptoren zijn speciale lichtgevoelige cellen.

Hoe ziet de anatomie van het oog eruit?

Onze ogen zijn het product van de evolutie: eerst kwamen fotoreceptoren samen in groepen die uiteindelijk de oogplek gingen vormen. Deze oogplekken kwamen vervolgens steeds dieper te liggen en kregen een membraan dat het oog kan beschermen. Hierdoor ontstond de lens en deze gaf de toevoeging aan het oog zoals we dat nu kennen. De retina is een membraan dat binnenin tegen de achterkant van de oogbol ligt. De retina bevat fotoreceptoren. Het hoornvlies zorgt voor de bolling van het oog. Meteen achter het hoornvlies ligt de iris, het gekleurde gedeelte van je oog. Door de iris kan geen licht doordringen, dat kan alleen door de pupil, het zwarte gedeelte van je oog. Spiervezels in de iris kunnen de pupil vergroten of verkleinen om zo de hoeveelheid licht te controleren die het oog binnenkomt. Achter de iris ligt de lens. De lens is flexibel en kan op deze manier focussen.

Lichtstralen komen van objecten en komen via het hoornvlies en de lens op de retina terecht. Het beeld van een object wordt ondersteboven op de retina geprojecteerd. De hersenen zijn op zo een manier geordend dat we het beeld toch op de juiste manier ontvangen. Transductie is de taak van de fotoreceptoren. Deze cellen vormen een dun laagje van de retina. Er zijn twee soorten fotoreceptor cellen: kegeltjes, die verantwoordelijk zijn voor het zien van kleuren en staafjes, die ervoor zorgen dat we in het donker en in de schemering kunnen zien. Kegeltjes liggen voornamelijk in de fovea. Dit kleine gebied is gespecialiseerd in het onderscheiden van kleine details. De fovea ligt in het midden van de retina. Staafjes komen juist niet voor in de fovea.

In elk oog hebben we ongeveer 6 miljoen kegeltjes en 120 miljoen staafjes. Elke fotoreceptor bevat een fotochemicalie, een chemisch stofje dat op licht reageert. De fotochemicalie van een staafje heet rhodopsin. Als hier licht op komt verandert de structuur van het stofje. Dit zorgt voor een serie chemische reacties in het membraan van een staafje en dit zorgt voor een elektrische verandering in het membraan. Er zijn drie soorten kegeltjes met elk hun eigen fotochemicalie. De elektrische verandering in de fotoreceptor cellen leidt tot actiepotentialen in de optische zenuw. Deze bundel neuronen loopt van het oog naar de hersenen. De plek op de retina waar deze neuronen samenkomen om de optische zenuw te vormen heet de blinde vlek omdat er zich hier geen receptoren bevinden.

Wat is het verschil tussen kegelvisie en staafvisie?

Kegelvisie is gespecialiseerd in het zien van details en kleuren. Dit wordt ook wel fotopische visie of fel licht-visie genoemd. Staafvisie is gespecialiseerd in gevoeligheid voor licht en wordt ook wel scotopische visie of flauw licht-visie genoemd. Staafvisie zorgt ervoor dat je de contouren van objecten kunt zien in het donker. Ons zicht moet zich aanpassen aan plotselinge veranderingen in licht. Aanpassing aan het donker is de geleidelijke toename van gevoeligheid voor zicht in het donker. Bijvoorbeeld als je net het licht hebt uitgedaan lijkt het te donker om ook nog maar iets te zien, terwijl je een paar minuten later allerlei voorwerpen in de kamer kunt onderscheiden. Aanpassing aan licht is de geleidelijke aanpassing van je ogen aan fel licht. Een deel van deze aanpassing komt van het groter of kleiner worden van de pupil.

Hoe werkt kleur?

Veel dieren kunnen kleuren zien. Kleuren hangen af van de golflengtes van het licht. Licht is een elektromagnetische energie. Licht kun je zien als lichtdeeltjes en als lichtgolven. De lichtdeeltjes noemen we ook wel fotonen, die samen lichtgolven vormen. Lichtgolven reizen met een constante snelheid: de snelheid van het licht. De afstand tussen het begin van de eerste puls fotonen en de volgende bepaald de golflengte. We kunnen alleen golflengtes zien tussen de 400 en de 700 nm (nanometer). Hierdoor kunnen we geen ultraviolet- of infraroodlicht zien. Verschillende golflengtes licht nemen we waar als verschillende kleuren. Van kort naar lang zien we blauw, groen, geel en rood en alle tussenliggende kleuren. Die kleuren kunnen we zien omdat de objecten pigmenten bevatten, chemische substanties die bepaalde golflengtes absorberen zodat deze niet meer gereflecteerd kunnen worden.

Het mengen van pigmenten heet aftrekkend kleuren mengen (subtractive color mixing). Optellend kleuren mengen (additive color mixing) is wanneer gekleurde lichten in plaats van pigmenten worden gemengd. Optellend kleuren mengen volgt twee wetten. De drie primairenwet stelt dat drie verschillende golflengtes van licht gebruikt kunnen worden om elke mogelijke kleur te creëren.

Dat gaat alleen als er één golf van lange lengte, één van middenlengte en één van korte lengte wordt gekozen. De wet van aanvulling (law of complementarity) stelt dat paren van golflengten als ze opgeteld worden, wit lijken. De feiten die hierbij horen staan in het standaard chromaticiteitsdiagram in het boek. Deze feiten zijn psychologisch, want fysisch mengen de golflengten niet tot één golflengte.

Wat zijn verschillende theorieën over het zien van kleuren?

Er zijn twee klassieke theorieën van kleuren zien. De trichromatische theorie stelt dat we kleuren zien door de activiteit van drie soorten receptoren, elk gevoelig voor een andere range van golflengtes. Deze theorie is ontwikkeld door Young en Von Helmholtz. Er bestaan inderdaad drie soorten kegeltjes met elk hun eigen fotochemicalie. De kegeltjes zijn gevoelig voor een bepaalde range van golflengtes. De drie soorten kegeltjes heten blauw, groen en rood naar de kleur waarvan de golflengtes de kegeltjes activeren. De meeste niet-primaten (wel zoogdieren) hebben maar twee soorten kegeltjes. Hun kleuren zien is gelijk aan dat van mensen met rood-groen kleurenblindheid dat hieronder beschreven staat. Veel vogels hebben vier soorten kegeltjes: rood, groen, blauw en ultraviolet. Sommige mensen zijn dichromaat. Deze mensen hebben maar twee soorten kegelfotochemicaliën. Voor deze mensen geldt een twee primairenwet van kleuren mengen. Alle kleuren die ze kunnen zien kunnen gemengd worden door het mengen van twee verschillende golflengtes. Meestal ontbreekt de fotochemicalie van ofwel het rode kegeltje ofwel het groene kegeltje. Dit wordt veroorzaakt door een defect op het x chromosoom, daarom komt dit veel vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Rood-groen kleurenblindheid komt voor bij ongeveer 5% van de mannen en ongeveer 0,25% van de vrouwen. Bij rood-groen kleurenblindheid hebben mensen moeite met het onderscheiden van kleuren op het rood-groen spectrum. Veel mensen met rood-groen kleurenblindheid weten niet eens dat ze het hebben, dit vinden ze soms pas laat in hun leven uit.

De opponente procestheorie van Hering is bedoeld om de wet van aanvulling te verklaren, want dit doet de trichomatische theorie niet. Hering was gefascineerd door de observatie dat aanvullende kleuren elkaar lijken op te slokken. Hij stelt dat aanvullende golflengtes tegenovergestelde effecten hebben. Hij stelt vervolgens dat neuronen geprikkeld kunnen worden door golflengtes van het ene deel van het spectrum en geïnhibeerd worden door golflengtes van het andere deel van het spectrum. Er is een geel-blauw spectrum en een rood-groen spectrum. Een derde set neuronen medieert het vermogen om fel licht van flauw licht te onderscheiden. Deze neuronen reageren op licht van alle golflengtes.

Deze theorie verklaart ook de aanvulling van een nabeeld: wanneer je een tijd lang naar een blauw vlak kijkt en vervolgens naar een witte muur, zie je een geel vlak. Dit komt doordat de neuronen die het sterkst reageren op ‘blauwe’ golflengten vermoeid raken, als je dan naar een witte muur kijkt reageren deze neuronen minder sterk dan normaal en reageren andere neuronen juist sterker dan normaal. Lang dacht men dat de trichomatische en de opponente procestheorie tegenstrijdig waren. Tegenwoordig weten we dat beide theorieën fundamenteel juist zijn.

Hoe ontwikkelt het visuele systeem zich?

Niemand weet wat nieuwgeboren kinderen precies zien, maar we weten wel hoe zij zien. Zo weten we dat de ogen van nieuwgeborenen nog niet goed kunnen accommoderen, wat betekent dat datgene wat nieuwgeborenen zien nog niet zeer gefocust is. Tevens zijn de convergentie (waarbij allebei de ogen naar hetzelfde voorwerp kijken) en de coördinatie (waarbij allebei de ogen een bewegende stimulus volgen op een gecoördineerde manier) nog niet goed ontwikkeld. Zelfs wanneer een pasgeborene naar stilstaande stimuli kijkt op de juiste afstand is de visuele activiteit (de mogelijkheid om helder en scherp te kunnen zien) slecht.

Eén techniek om te beoordelen hoe baby’s zien is om hen patronen met strepen te laten zien (zie figuur 8.11 bladzijde 291). Als baby’s langer kijken naar dit patroon dan naar een simpele grijze driehoek, dan weten we dat zij ‘lijnen’ kunnen zien. Volgens onderzoekers zien baby’s op dit moment een onderscheid tussen de twee figuren.

Het visuele systeem van pasgeborenen is overduidelijk ver van datgene wat het uiteindelijk wordt, maar wanneer twee stimuli voldoende verschillend zijn van elkaar zijn zelfs baby’s in staat om deze te ‘zien’. Bovendien weten we dat wanneer baby’s herhaaldelijk dezelfde stimulus krijgen aangeboden steeds minder lang naar deze stimulus gaan kijken. Wanneer zij echter een nieuwe stimulus aangeboden krijgen zullen zij meer tijd besteden aan het kijken naar deze stimulus.

De visuele vaardigheden van baby’s verbeteren substantieel in de eerste maanden van het leven. Hieruit kunnen we echter niet concluderen dat ervaring een noodzakelijke factor is in de vaardigheid om te zien. Greenough en anderen (1998) stelden dat het zenuwstelsel van dieren voorbereid is door natuurlijke selectie om bepaalde typen stimulaties te verwachten. Zij beschreven de processen waarbij synapsen gevormd en behouden worden wanneer een organisme specifiek-typische ervaringen heeft ervaring-verwachting processen (of ervaring-verwachting synaptogenese). Echter, wanneer een specifiek-typische omgeving niet aanwezig is kan het dier geen normale visie ontwikkelen.

Uit onderzoek van Maurer en anderen (2007) kwam de suggestie dat er waarschijnlijk sprake is van verschillende gevoelige perioden voor hersengebieden geassocieerd met visuele scherpheid en hersengebieden geassocieerd met de verwerking van gezichten. Dit onderzoek benadrukt tevens het belang van het identificeren en corrigeren van visuele problemen om op deze manier effecten op de lange termijn te minimaliseren. Hun onderzoek staat beschreven op bladzijde 292.

Hoe werkt objectherkenning?

Een object heeft meerdere stimulus kenmerken. De optische zenuw loopt naar de thalamus en vormt hier synapsen met andere neuronen die output naar het primaire visuele gebied vervoeren. Hubel en Wiesel deden onderzoek naar het identificeren van stimuluskenmerken en vonden dat er neuronen zijn die op hoeken reageren en genen die op balken reageren. Elk van deze neuronen reageert het best op een hoek of balk in een bepaalde oriëntatie. De neuronen zijn ook gevoelig voor kleur en beweging. Al deze neuronen noemen we kenmerkdetectoren.

Wat zijn verschillende theorieën over objectherkenning?

Treisman ontwikkelde de kenmerk-integratietheorie (feature integration). Zij stelt dat elke stimulus die we waarnemen bestaat uit een aantal primitieve sensorische kenmerken zoals kleur. Het perceptuele systeem moet al deze kenmerken integreren tot een geheel. Dit gaat via twee stappen. De eerste stap is de kenmerkdetectie. Dit gebeurt onmiddellijk. Parallelle verwerking wil zeggen dat ons visuele systeem alle primitieve kenmerken van alle objecten tegelijkertijd oppikt. Hoe meer distractors er zijn, hoe langer het duurt voor je de doelstimulus gevonden hebt. Dit komt door seriële verwerking. Bij illusoire conjunctie worden stimuli heel kort gepresenteerd en hierdoor halen mensen door elkaar welke primitieve kenmerken bij elkaar horen. Niet al het onderzoek ondersteunt Treismans theorie.

De Gestaltpsychologie stelt dat we automatisch hele, georganiseerde objecten en patronen waarnemen. De strijdkreet van de Gestaltpsychologie is: het geheel is meer dan de som der delen. Zij benadrukten dat we een object waarnemen als een geheel en niet als een verzameling losse kenmerken. Het samenvoegen van de losse kenmerken gebeurt onbewust. Gestaltpsychologie stelt ook dat we automatisch het object van de achtergrond scheiden. Bij sommige figuren kun je achtergrond en object verwisselen: omkeerbare figuren. Alleen kun je nooit beide figuren tegelijkertijd zien. De Gestaltpsychologie stelt dat het zenuwstelsel de natuurlijke aanleg heeft om te reageren op patronen in de stimuluswereld volgens de principes van groepering. Het eerste principe is goede continuatie: bij kruisende lijnen groeperen we de lijnen zo dat de lijnen continu lijken met een minimale verandering van richting.

Proximiteit is de tweede, dit wil zeggen dat we elementen die dichtbij elkaar liggen zien als onderdeel van hetzelfde object. De derde is closure: we hebben de neiging om een vorm als volledig gesloten te zien, zelfs als de vorm niet helemaal gesloten is.

Goede vorm is de vierde en stelt dat het perceptuele systeem het liefst elegante percepties produceert, dus symmetrische, simpele, regelmatige en onverstoorde figuren. Nummer vijf is overeenkomsten: stimuluselementen die op elkaar lijken zien we als deel van hetzelfde object. Het laatste principe is zelfde beweging. Elementen die met dezelfde snelheid zich in dezelfde richting verplaatsen zien we als hetzelfde object.

Onbewuste inferentie betekent dat ons visuele systeem in enkele milliseconden sensorische informatie gebruikt om inferenties te maken over wat er daadwerkelijk aanwezig is. Dit kan soms problematische zijn, zoals bij illusoire contouren. Hierbij zie je contouren van een figuur die er eigenlijk niet zijn. Dit komt omdat de hersenen proberen wijs te worden uit de visuele informatie.

De onbewuste inferentie theorie stelt dat het perceptuele systeem de eerste stimulusinformatie gebruikt om contourdetectieprocessen te beïnvloeden om een contour te creëren waar geen contour is. Illusoire contouren worden vaak gezien als dat wat nodig is om een figuur logisch te maken. Een ander voorbeeld is illusoire lichtverschillen. Dit zou kunnen worden verklaard door laterale inhibitie.

Purves en collega's stellen dat het niet zo simpel ligt. Onbewuste inferentie speelt ook een rol. Als de hersenen het idee hebben dat een deel van een figuur minder licht krijgt dan de rest dan compenseren de hersenen hiervoor door een manier waarop alles in het onderbelichte gedeelte van een figuur lichter lijkt. De verbindingen tussen het primaire visuele gebied en hogere visuele gebieden zijn twee richting wegen. Top-down controle is controle die van hogerop in de hersenen komt en bottom-up controle is wanneer de controle van de sensorische input komt. Bij perceptie spelen beide vormen van controle een rol. Bij onbewuste inferentie is er sprake van top-down controle binnen de hersenen.

Biederman stelde de herkenning door componenten theorie van objectherkenning op. Deze theorie stelt dat het visuele systeem eerst de basiscomponenten ordent om zo een object te kunnen herkennen. Deze elementaire drie dimensionele componenten noemt Biederman geonen. Volgens Biederman bestaan er 36 verschillende geonen. Elk object kan worden opgebouwd door het samenvoegen van geonen. Biederman stelt dat ons visuele systeem in staat moet zijn om eerst de geonen te detecteren om ze vervolgens zo te ordenen dat we het object kunnen herkennen. Zowel uit onderzoek bij normale mensen, als uit onderzoek bij mensen met visuele agnosie (zie later in dit hoofdstuk) is bewijs gekomen voor de theorie van Biederman.

Objectherkenning is ook afhankelijk van de context van het object: je herkent een object sneller als het in zijn normale context voorkomt, dan wanneer het in een abnormale context voorkomt. Veel objecten in onze omgeving bewegen en deze bewegingen gebruiken we om het object te herkennen.

Hoe werkt zicht in de hersenen en welke problemen kunnen zich voordoen wanneer er schade optreedt?

De primaire visuele cortex ligt achter in de occipitale kwab. Vanaf hier wordt output naar de rest van de occipitale kwab en delen van de temporale en pariëtale kwabben gestuurd.

Ungerleider en Mishkin concludeerden na hun onderzoeken dat er twee routes zijn vanaf het primaire visuele gebied. Er is een waar-en-hoe route die vanaf het primaire visuele gebied naar de pariëtale kwab loopt. Zoals de naam al zegt houdt deze route zich bezig met waar een object zich bevindt en hoe iemand moet bewegen om met een object te handelen. De wat-route loopt van het primaire visuele gebied naar het ondergedeelte van de temporale kwab en is nodig voor het identificeren van een object.

Visuele agnosie is het gevolg van schade aan de wat-route. Patiënten met deze aandoening kunnen wel zien, maar weten niet wat ze zien. Bij visuele vorm agnosie kunnen mensen bepaalde kenmerken wel identificeren, maar kunnen de vorm van het object niet identificeren. Visuele object agnosie zorgt ervoor dat mensen de vorm van een object wel kunnen identificeren en beschrijven, maar het object zelf niet herkennen. Ze kunnen het object wel identificeren als ze bijvoorbeeld mogen voelen. Deze vormen van visuele agnosie zijn het gevolg van een defect in de serie stappen die voor object herkenning nodig zijn. De eerste stap is de analyse van losse sensorische elementen, de tweede stap is het groeperen van deze elementen in globale vormen en de laatste stap is het integreren van deze vormen in een geheel.

Patiënten met schade aan de wat-route kunnen nog wel gewoon normaal met objecten handelen en ze oppakken. Schade aan de waar-en-hoe route leidt tot moeite hebben met het leiden van hun acties op basis van hun zicht, al zijn ze wel in staat om objecten te identificeren en kunnen ze beschrijven waar een object zich bevindt. De twee routes vullen elkaar aan. De wat route zorgt voor bewuste verwerking, de waar-en-hoe route zorgt voor onbewuste verwerking.

Hoe zien wij diepte en hoe hangt dit samen met optische illusies?

Volgens Von Helmholtz is het kunnen zien van diepte afhankelijk van onbewuste inferentie. Om goed diepte te kunnen zien hebben we beide ogen nodig. Oogconvergentie is dat je je ogen naar binnen draait als je kijkt naar een object vlakbij. Dit doen je ogen om zich op het object te kunnen focussen. Oogconvergentie is een slechte aanwijzing voor diepte zien en al helemaal geen aanwijzing als het object iets verder weg is.

Een belangrijke aanwijzing is binoculair verschil (binocular disparity). Hierbij gaat het om de enigszins verschillende beelden die de ogen hebben. Hoe verder een object weg is, hoe kleiner het verschil tussen beelden van de beide ogen is.

Uit onderzoek is gebleken dat een gebied vlakbij het primaire visuele gebied betrokken is bij het zien van diepte. We noemen het zien van diepte door binoculair verschil stereopsis. Wheatstone is de bedenker hiervan. Hij ontwierp ook de stereoscoop, een apparaat om een stimulus aan één van de ogen of aan beide tegelijk aan te bieden.

Diepte kan ook gezien worden door één oog. Motion parallax is het veranderende beeld van een object of een situatie als je je hoofd opzij beweegt. Hoe groter de afstand, hoe kleiner de verandering.

Pictoriale aanwijzingen voor diepte zijn aanwijzingen die zowel bij plaatjes als in de 3-D wereld werken. Er vallen verschillende soorten aanwijzingen onder, zoals

lineair perspectief: parallelle lijnen lopen verder uiteen naarmate ze verder weg liggen. Occlusie is ook een aanwijzing: objecten die dichterbij zijn worden meer uit het beeld weggesneden dan objecten die verder weg zijn.

Differentiële belichting van oppervlaktes: verschillende oppervlaktes reflecteren licht anders afhankelijk van hun positie ten opzichte van de lichtbron.

Relatieve beeldgrootte van bekende objecten: we zien objecten in perspectief omdat we weten hoe de onderlinge verhoudingen zijn.

Positie relatief aan de horizon: Objecten die dichter bij de horizon liggen, worden waargenomen als verder weg dan objecten die verder van de horizon af liggen.

De laatste is textuurgradiënt: een geleidelijke afname in de grootte en de tussenruimten van de textuurelementen duiden op diepte.

Grootte constantheid is het vermogen om een object als dezelfde grootte te zien zelfs als de grootte van het object in het beeld verandert omdat het object dichterbij komt of verder weg gaat. Twee bekende optische illusies zijn de Ponzo- illusie en de Müller-Lyer-illusie, zie het boek voor de illustraties. Beide illusies hebben hetzelfde principe: twee lijnen die even lang zijn, maar dat niet lijken door hun context. De Ponzo-illusie is een visuele grootte illusie waarin twee convergerende lijnen ervoor zorgen dat objecten tussen de twee lijnen groter lijken wanneer zij zich vlak naast de convergerende lijnen bevinden en kleiner wanneer zij zich vlak naast de divergerende lijnen bevinden. De Müller-Lyer-illusie is een visuele grootte illusie waarbij een horizontale lijn langer lijkt wanneer het raakt aan het einde van een naar buiten uitstrekkend V-gevormd voorwerp en kleiner lijkt wanneer het raakt aan het eind van een naar binnen uitstrekkend V-gevormd voorwerp.

De diepte verwerkingstheorie van Gregory probeert deze illusies te verklaren en stelt dat de illusie het resultaat is van een vroege fase van perceptuele verwerking die beoordeelt dat de ene lijn verder weg is dan de andere door hun context. Dit geldt zelfs als het gaat om twee dimensionele plaatjes.

De maanillusie houdt in dat de maan groter lijkt als hij aan de horizon staat dan als hij boven ons staat. Dit kan verklaard worden doordat ons visuele systeem niet gemaakt is om zulke afstanden te beoordelen. Hierdoor beoordelen we de afstand van de maan in relatie met bekende objecten en de meeste objecten die we aan die horizon zien zijn groter dan de objecten die verder van de horizon weg staan. Hierdoor zien we de maan als groter als hij aan de horizon staat.

Wat is multi-sensorische integratie?

Meestal zijn onze ervaringen multi-sensorisch, wij ervaren deze met meer dan één van onze zintuigen. Multi-sensorische integratie, of multimodale integratie, verwijst naar de integratie van informatie van verschillende zintuigen door het zenuwstelsel.

We kunnen meerdere zintuigen gebruiken om meer informatie te verkrijgen. Echter, soms is de informatie van twee zintuigen verschillend van elkaar en zijn deze zintuigen met elkaar ‘in conflict’. Wanneer geluid en zicht bijvoorbeeld met elkaar in conflict zijn is het vaak het zintuig ‘zien’ wat ‘wint’. Dit wordt visuele dominantie genoemd. Een voorbeeld hiervan is het McGurk effect. Dit effect wordt ervaren wanneer men een persoon een bepaald geluid hoort maken, maar wanneer het gezicht een ander geluid lijkt te produceren.

Om multi-sensorische integratie te ervaren moet het brein in staat zijn om op een geschikte manier op stimuli te reageren vanuit twee sensorische modaliteiten, bijvoorbeeld geluid en zicht. Onderzoekers hebben specifieke neuronen ontdekt in de superior colliculus van katten en later ook bij andere zintuigen die op informatie reageren die afkomstig is van meer dan één sensorische modaliteit. Er wordt daarom verondersteld dat multi-sensorische integratie het meest geneigd is om waargenomen te worden wanneer de stimuli van dezelfde locatie afkomstig zijn, op hetzelfde moment ontstaan en relatief zwakke reacties uitlokken wanneer zij in isolatie gepresenteerd worden. Multi-sensorische integratie vindt ook plaats wanneer de output van unimodale neuronen (neuronen die op enkel één type sensorische stimulatie reageren) is geïntegreerd.

Het Bouba-Kiki effect (zie beschrijving op bladzijde 315) is een niet-arbitraire overlap tussen geluiden en de visuele vorm van voorwerpen. Hierbij wordt door een overgrote meerderheid van de mensen een voorkeur gegeven voor de naam ‘Bouba’ bij een voorwerp met ronde vormen en voor de naam ‘Kiki’ voor een voorwerp met puntige vormen. Dit zou te maken hebben met de manier waarop onze lippen de woorden uitspreken.

Uit verschillende onderzoeken (zie bladzijde 315, ‘the development of multisensory integration’) blijkt dat multi-sensorische integratie al op een vroege leeftijd aanwezig is.

1 op de 20 mensen heeft synesthesie (letterlijke vertaling: ‘gedeelde perceptie’), een conditie waarbij sensorische stimulatie van één modaliteit de sensatie in een verschillende modaliteit induceert. Zo kan iemand bijvoorbeeld kleuren zien bij het beluisteren van muziek of nummers en letters in specifieke kleuren zien. Niet gelijkend aan schizofrenie interfereert synesthesie niet met het dagelijks functioneren en is het niet geclassificeerd als mentale stoornis.

Synesthesie kan voorkomen in meerdere vormen. Er zijn momenteel 61 verschillende vormen van synesthesie onderscheiden en de meest voorkomende is grafeem-kleur. Stimuli die synesthesie induceren worden inducers genoemd en de soorten synesthetische sensaties worden concurrents genoemd.

Hoe weet je of je een synestheet bent? Synesthetische perceptie is (a) onvrijwillig en automatisch, (b) consistent (wanneer je bijvoorbeeld ‘5’ vandaag als rood ziet, dan zie je ‘5’ over twee weken ook als rood), (c) ruimtelijk uitgebreid, (d) gedenkwaardig en (e) emotioneel. Synestheten rapporteren dat zij al synesthesie hebben sinds hun kindertijd en synesthesie heeft waarschijnlijk een genetische component.

Er zijn diverse theorieën over het ontstaan van synesthesie en neurowetenschappers hebben aangetoond dat de hersenen van synestheten anders zijn dan ‘typische’ waarnemers. De meest aangehaalde theorie is de sensorische cross-activatie hypothese. Deze hypothese stelt voor dat synesthesie het resultaat is van cross-activatie tussen verschillende gebieden van het brein. Zo zou voor grafeem-kleur synesthesie sprake zijn van cross-activatie tussen de fusiform gyrus en het V4-gebied (een gebied dat geassocieerd is met het zien van kleuren).

Volgens Maurer en Maurer (1998) is er sprake van veel neurale connecties tussen verschillende sensorische gebieden. Volgens hen zijn alle kinderen synestheten. In de loop van de tijd worden de meeste van deze connecties afgebroken wat zorgt voor een vergrote scheiding tussen de zintuigen.

We zien onszelf als de meest intelligente diersoort. Tenminste, naar onze definitie van intelligentie: we hebben kennis, we kunnen redeneren, we kunnen over onszelf nadenken en kunnen dat ook naar anderen toe communiceren. Redeneren is het vermogen om onze herinneringen te gebruiken om onze huidige situatie te begrijpen, plannen te maken voor de toekomst, problemen op te lossen en ons op de toekomst voor te bereiden. Dat is de evolutionaire waarde van het geheugen. Intelligentie is het algemene vermogen om te redeneren. Onze herinneringen en eerdere ervaringen zijn erg belangrijk bij redeneren, omdat we op die manier overeenkomsten kunnen zien tussen dingen in het heden en de toekomst en dingen in het verleden.

Welke soorten van denken bestaan er volgens de duale verwerkingstheorieën?

Er bestaan grofweg twee soorten processen binnen het geheugen: automatische processen en inspannende processen. Automatische processen vereisen niet veel van de gelimiteerde capaciteit van het werkgeheugen, terwijl inspannende processen dit wel doen.

Veel psychologen zijn het met elkaar eens dat mensen bij het oplossen van problemen in het algemeen twee manieren van verwerking hebben. Zulke duale verwerkingstheorieën stellen dat er twee soorten van denken bestaan: een manier van verwerking die snel, automatisch en onbewust is, en een manier van verwerking die langzaam, inspannend en bewust is. Andere theorieën hebben benamingen voor deze twee manieren van verwerking als impliciet/expliciet, heuristisch/analytisch en automatisch/gecontroleerd. Kahneman benoemt ze als ‘snel denken’ en ‘langzaam denken’. ‘Snel denken’ is intuïtief zonder vrijwillige controle. ‘Langzaam denken’ vereist echter een bewuste zelf om te bepalen aan welke aspecten van het probleem aandacht geschonken dient te worden en om op deze manier te kiezen welke cognitieve operaties uitgevoerd moeten worden.

Het ‘snelle’ impliciete systeem verwerkt impressies, gevoelens en intuïties die het ‘langzame’ expliciete systeem vervolgens nader beschouwt. Het langzame systeem heeft op deze manier potentiële controle over het snelle systeem. Echter, bij routines heeft het snelle systeem de overhand. Hoewel het langzame systeem ook een rol heeft bij dieren is het bij mensen het best ontwikkeld.

Wat is een analogie?

Een analogie is een overeenkomst tussen twee situaties, dingen of gebeurtenissen die voor de rest van elkaar verschillen. In de psychologie wordt een analogie als volgt gedefinieerd: een overeenkomst in gedrag, functie of relatie zonder overeenkomst in de identiteit of oppervlakkig voorkomen. Vaak wordt geprobeerd natuurlijke fenomenen te begrijpen of te verklaren door analogieën te trekken met andere fenomenen die wel goed begrepen zijn. Op deze manier zijn veel belangrijke wetenschappelijke theorieën ontstaan. Ook in het dagelijks leven is het gebruik van analogieën erg handig om bepaalde dingen te begrijpen. Denk maar eens goed na, je hebt zelf vast wel eens een analogie gebruikt als je iemand iets uit probeert te leggen. En je leraren hebben vast ook vaak analogieën gebruikt om je bijvoorbeeld scheikundige of natuurkundige principes uit te leggen.

Analogieën worden in de politiek en in het rechtssysteem ook gebruikt om mensen te overtuigen. Een analogie kan gebruikt worden om iets uit te leggen, maar kan ook misleidend zijn. Veel tests die het redeneervermogen testen maken gebruik van een analogie. Een bekende test die alleen uit analogieën bestaat is de Miller Analogy Test, welke gebruik maakt van woordbetekenissen. Een test gebaseerd op analogieën die gebruikt maakt van visuele patronen is Ravens Progressive Matrices Test.

De vraag is: is analogisch redeneren ‘snel’ of ‘langzaam’? Dit hangt af van de situatie. Wanneer de overeenkomsten relatief gelijk bekend zijn (bijvoorbeeld ‘man’ en ‘vrouw’) is de verwerking ervan snel en bijna automatisch. Veel analogieën zijn echter niet zo simpel, bijvoorbeeld de analogie: ‘spoedig is als nooit, dichtbij is als…?’. Hierbij is langzame, inspannende verwerking noodzakelijk om het probleem op te lossen. Onderzoek heeft aangetoond dat succesvolle prestaties op uitdagende analogieën gerelateerd is aan componenten van het executief functioneren in zowel volwassenen als kinderen.

Wat bedoelen we met inductief redeneren?

Inductie, ook wel inductief redeneren genoemd, is het proberen om uit observaties of feiten nieuwe principes of stellingen te halen. Inductie wordt daarom ook wel hypotheseconstructie genoemd. Vrijwel iedereen maakt gebruik van inductie, zowel in het dagelijks leven als in de wetenschap, bijvoorbeeld ook in het politiewerk. Redeneren op basis van analogieën valt ook onder inductief redenen.

Hoewel mensen uitzonderlijk goed zijn in sommige vormen van inductief redeneren is wetenschappelijk redeneren iets wat niet iedereen onder de knie krijgt in zijn of haar leven. Wetenschappelijk redeneren is het genereren van hypothesen over hoe iets in de wereld werkt en vervolgens het systematisch testen van deze hypothesen. Een voorbeeld van een experiment dat gebaseerd was op deze vorm van redeneren staat beschreven op bladzijde 376. Wetenschappelijk redeneren kan verbeteren door oefening.

We zijn erg goed in inductie, maar we maken ook fouten en dat is wat psychologen graag bestuderen. Mensen hebben een aantal systematische biasen in hun redenering. De beschikbaarheidsbias (availability bias) houdt in dat we ons erg sterk richten op informatie die makkelijk toegankelijk is voor ons. Een voorbeeld is dat we denken dat er meer woorden zijn die met een b beginnen dan woorden waarin de b de derde letter is, terwijl dat niet klopt.

De bevestigingsbias (confirmation bias) stelt dat In de wetenschap proberen onderzoekers altijd om hun hypothese onderuit te halen in plaats van te bevestigen. De sterkste theorieën zijn die, die meerdere tests hebben overleefd die bedoeld waren om de onjuistheid van de theorie aan te tonen. Wetenschap werkt dus omgekeerd van wat we in het normale leven vaak doen. De bevestigingsbias kan komen doordat het evolutionair gezien beter is om te blijven bij een hypothese die lijkt te werken dan om de grenzen en beperkingen van deze hypothese uit te testen, omdat je hiermee nogal wat risico’s kan nemen.

De voorspelbare wereldbias (predictable-world bias) houdt in dat we zo gericht zijn op het vinden van orde en regelmaat in onze wereld dat we die zelfs ‘zien’ als die er niet is. Hier komt bijvoorbeeld bijgeloof uit voort, omdat mensen niet inzien dat toeval soms gewoon toeval is (moet je natuurlijk wel geloven in toeval). Dit is ook waarom mensen denken patronen te zien in een set gebeurtenissen die eigenlijk niet met elkaar samenhangen, dit zie je bijvoorbeeld terug bij gokkers. Veel gokkers matchen hun resultaten: als de kans tweederde is dat je een gele bal trekt en je hebt net twee gele ballen getrokken, zullen ze gokken dat de volgende bal rood is (getrokken ballen gaan weer terug in de ton). Een betere strategie zou maximaliseren zijn: hierbij gok je steeds dat de volgende bal die getrokken wordt geel is, omdat dit elke keer de grootste kans op succes biedt. De voorspelbare wereldbias komt er dus kort gezegd op neer dat mensen altijd gebruik maken van inductief redeneren, zelfs in situaties waar dat absoluut geen nut heeft.

Wat bedoelen we met deductief redeneren?

Deductief redeneren is het proberen tot een logische conclusie te komen die waar moet zijn als je bepaalde aannames voor waar aanneemt. Wiskunde is deductief redeneren. Een serieprobleem is een probleem waarvoor je items moet organiseren op basis van vergelijkingen. Een syllogisme stelt een grote aanname en een kleine aanname die je moet combineren om te beoordelen of een bepaalde stelling klopt of niet. Lang hebben psychologen gedacht dat je deductief redeneren het best kon begrijpen in wiskundige termen. Dit klopt niet, want mensen zijn veel beter in probleem oplossen als het probleem in concrete woorden wordt gesteld dan als het in wiskundige termen wordt gesteld.

We maken veel gebruik van onze kennis van de echte wereld voor het deductief redeneren. Dit zie je ook terug bij syllogismen, niet alleen de vorm van het probleem is van belang, maar ook onze kennis. Sommige syllogismen kunnen namelijk tot heel onlogische conclusies leiden als je de aannames voor waar aanneemt en vervolgens logisch redeneert. Een voorbeeld: Alle knaagdieren hebben voedsel nodig. Mensen hebben voedsel nodig. Dus mensen zijn knaagdieren. De conclusie volgt logisch op de aannames, maar het strookt niet met onze kennis. Vaak is het correcte antwoord van een syllogisme, dat je niet kunt zeggen of de conclusie juist is of niet omdat je te weinig informatie hebt.

Een bekende ‘logische taak’ waarin eerdere kennis een grote invloed heeft op de prestatie is de Wason’s selectie taak. In de abstracte vorm van deze taak krijgen de proefpersonen vier kaarten te zien op de tafel waarbij gezegd wordt dat bij deze kaarten de volgende regel geldt: ‘Als een kaart een klinker heeft op de ene kant, dan moet het een even nummer hebben op de andere kant’. Op bladzijde 382 staat de uitkomst van het experiment beschreven.

De taak wordt makkelijker wanneer er woorden in plaats van cijfers gebruikt worden. Volgens Consmides en Tooby (1992) komt dit doordat de taak met de woorden meer vertrouwd wordt en omdat de taak op dat moment gegoten is in de vorm van een sociaal contract.

Wat zijn inzichtproblemen?

Inzichtproblemen zijn problemen die moeilijk op te lossen zijn tot je ze van een ander perspectief bekijkt. Vaak zijn inzichtproblemen een combinatie van inductief en deductief redeneren. Er zijn twee voorbeelden van inzichtproblemen, namelijk het incomplete schaakbordprobleem en het kaarsprobleem. Om het probleem op te lossen moet je je mentale set loslaten. Een voorbeeld van een dergelijke mental set is functionele vastheid (functional fixedness), waardoor je objecten alleen ziet in de functie die ze normaal hebben.

Functionele vastheid is veel voorkomend, vooral wanneer gebruiksvoorwerpen gebruikt dienen te worden om bepaalde problemen op te lossen. Wat deze voorwerpen gemeen hebben is dat ze ooit door mensen geproduceerd zijn met een bepaald gebruiksdoel. Al op een vroege leeftijd leren mensen dat deze voorwerpen ontworpen zijn voor een intentionele functie, dit wordt door Dennett de design houding genoemd. Bijvoorbeeld: vorken zijn om te eten, mensen voor snijden en voorwerpen die op vorken of messen lijken hebben gelijke functies. Bepaald bewijs suggereert dat de design houding een adaptatie zou moeten zijn voor mensen.

Het is makkelijker om inzichtproblemen op te lossen als je vrolijk bent. Fredrickson stelde de verbreden-en-bouwentheorie (broaden and build) van positieve emoties op. Deze theorie stelt dat positieve emoties iemands perceptie en gedachten verbreedt en creativiteit verhoogt. De auteur van het boek noemt speelsheid als de emotie die leidt tot leren en creativiteit.

Een groot aantal onderzoeken suggereert dat de mentale capaciteiten die nodig zijn om inzichtproblemen op te lossen, verschillen van de mentale capaciteiten die nodig zijn voor deductief redeneren. Zo heeft onderzoek bijvoorbeeld aangetoond dat mensen inzichtproblemen over het algemeen het best oplossen als ze een tijdje niet aan het probleem denken, hun gedachten op iets anders richten, en er dan later weer aan beginnen. Deze pauze wordt een incubatie periode genoemd. Incubatie lijkt inzicht te vergemakkelijken, en niet zozeer deductie. Deductie vraagt om bewuste aandacht voor het probleem.

Wat is de invloed van taal en cultuur op redeneren?

Veel onderzoek naar redeneren is gedaan in westerse culturen en voornamelijk bij studenten. Veel mensen uit niet-westerse culturen vinden de westerse redenatieopdrachten onzinnig, vooral als het gaat om dingen buiten hun eigen concrete ervaringen. De manier van probleem oplossen van niet-westerse mensen is vaak in meer praktische, functionele termen dan de abstracte termen van westerse mensen. Niet-westerse mensen ordenen dingen naar hun functie, westerse mensen ordenen op basis van taxonomie.

Een ander verschil tussen culturen vind je door mensen uit Oost-Azië (Japan, China) te vergelijken met mensen uit westerse culturen. Mensen uit Oost-Azië letten veel meer op het geheel, terwijl mensen uit westerse culturen juist veel meer letten op individuele kenmerken. Dit komt voort uit de culturen. In de Oost-Aziatische culturen ligt ook in het dagelijks leven de nadruk op het geheel. Succes is het gevolg van het werken van de hele groep. De familie is een hecht geheel. De westerse culturen zijn juist veel meer gericht op het individu, succes is het resultaat van het harde werken van een individu, individuen zijn helden, geen groepen.

Taal heeft een grote invloed op ons denken en ons redeneren. Taal is bijvoorbeeld belangrijk bij problemen oplossen omdat we niet alleen de kennis van onze eigen ervaringen gebruiken, maar ook de kennis die we halen uit de verhalen van ervaringen van anderen. Bovendien denken we voor een groot deel in woorden. Je ziet het duidelijk terug bij kleine kinderen die vaak hardop denken omdat ze zich de kunst van het inwendig denken nog niet meester gemaakt hebben. Verbale gedachte is denken dat symbolen gebruikt die in eerste instantie als woorden geleerd zijn. Sapir en Whorf stellen dat mensen die verschillende talen spreken op verschillende manieren denken omdat taal de manier waarop we de wereld zien, onthouden en overdenken, beïnvloedt. Dit wordt ook wel linguïstische relativiteit genoemd.

Het egocentrische raamwerk (frame of reference) is een raamwerk waarbij we onszelf als het middelpunt zien. Dit is het geval in de meeste Europese talen. We redeneren waar objecten staan vanuit onszelf, vanuit onze eigen positie. Er zijn ook talen die gebruik maken van een absoluut raamwerk, die maken gebruik van de windrichtingen om de positie van een object aan te geven. Zij redeneren dus vanuit de coördinaten van de aarde en zijn daar dan ook meer mee bezig dan met hun eigen positie ten opzichte van het object. Het absolute raamwerk vind je terug bij volkeren die afhankelijk zijn van jagen en vissen en die grote afstanden moeten afleggen over onbekend terrein. Mensen met een absoluut raamwerk weten vaak veel beter waar ze precies zijn en ze reageren anders op taken die met ruimtelijk redeneren handelen. Deze mensen denken ook anders over ruimte en ruimtelijke ordening dan mensen met een egocentrisch raamwerk en dit komt waarschijnlijk voort uit de verschillen in taal.

Veel talen van groepen mensen die door jagen en verzamelen aan hun voedsel komen hebben weinig woorden voor nummers. Dit heeft ook gevolgen voor de wiskundige vermogens van deze stammen. Ook er is er verschil tussen Europese en Aziatische talen. Aziatische kinderen zijn beter in wiskunde dan Europese kinderen, dit kan komen door verschillen in het onderwijs, maar deels zou het ook komen door het verschil in talen. De manier waarop getallen voorkomen in de Aziatische talen zou het makkelijker maken om te rekenen dan de manier van getallen die we in veel Europese talen terug zien. In de jaren ’70 begon er in de Engelse taal een revolutie om de taal te bevrijden van constructies die mannen als meer menselijk typeerden dan vrouwen. Zo geeft het woord ‘man’ zowel het ras van de mens aan, als de menselijke man.Dit stamt nog uit de tijd dat over het algemeen mannen als de primaire mensen werden gezien, gelukkig zijn we tegenwoordig verstandiger.

Wat is intelligentie?

Intelligentie beschrijft individuele verschillen in redeneren, verwerven van nieuwe kennis en het oplossen van problemen. Psychologen zijn al lange tijd erg geïnteresseerd in het meten van intelligentie. De redenen hiervoor waren vooral praktisch van aard: wie kan bepaald onderwijs wel aan en wie niet, wie is wel geschikt voor bepaald werk en wie niet. Galton was één de grondleggers van intelligentietesten. Hij was ook degene die als eerste stelde dat intelligentie erfelijk is. Hij dacht dat intelligentie lag in basiskarakteristieken van het zenuwstelsel en dat dit zich manifesteerde als mentale snelheid en sensorische scherpheid. Hij probeerde dit op verschillende manieren te meten en te onderzoeken. Galton vond een statistische methode uit: de correlatie, die later werd verfijnd door Pearson. Tegenwoordig kennen we nog steeds de Pearson correlatie. Uit onderzoek kwam geen bewijs voor de theorie van Galton. Modern onderzoek heeft wel correlaties aan het licht gebracht tussen het type metingen dat Galton gebruikte en andere indexen van intellectueel vermogen.

Hoe werken intelligentietests?

Intelligentietests zoals we die nu kennen zijn begonnen bij de Binet-Simon Intelligence Scale die in 1905 door Binet en Simon ontworpen werd. Binet had een ander idee bij het begrip intelligentie dan Galton. Binet stelde dat intelligentie een verzameling mentale vermogens van hogere orde is en dat deze vermogens onderling maar losjes verbonden zijn. Ook was hij er van overtuigd dat intelligentie gevormd werd door de interactie met de omgeving en dat het doel van onderwijs was om intelligentie te doen toenemen. De Binet-Simon intelligentietest was gericht op vaardigheden die je nodig had voor schoolwerk. De items van de test werden eerst getest op schoolkinderen en alleen de items die beter gemaakt werden door kinderen die een hoge beoordeling kregen van de leraar dan door de kinderen die een lage beoordeling kregen van de leraar, werden behouden.

De Stanford-Binet Scale was de eerste veelgebruikte intelligentietest in Noord-Amerika, een herziene versie van de Binet-Simon. Deze test is sindsdien nog een aantal keren herzien en wordt nog steeds gebruikt. Tegenwoordig zijn de meest gebruikte tests eigenlijk allemaal variaties van de test van Wechsler. WAIS-III is de meeste gebruikte intelligentietest voor volwassenen. Deze test is onderverdeeld in verschillende verbale subtests en prestatie subtests. Bij de score op de WAIS-III wordt altijd voor elk van deze schalen een score gegeven en een full-scale score, oftewel een totale score.

De prestatie van iemand op een intelligentietest geven we aan met een IQ score. IQ staat voor intelligentie quotiënt. IQ is een gestandaardiseerde maat, waarbij 100 de gemiddelde score is en de scores normaal verdeeld zijn. Bij kinderen wordt de score altijd vergeleken met de scores van leeftijdsgenoten. Een test is valide als het meet wat het beoogt te meten. IQ scores moeten correleren met andere indexen van intelligentie als ze daadwerkelijk intellectueel vermogen uitdrukken. IQ scores correleren met schoolcijfers, hoe hoger de IQ score, hoe hoger de schoolcijfers. Er is wel discussie over hoe sterk dit verband is.

Mensen met een hoog IQ hebben een grotere kans op een baan in een intellectueel veeleisend werkveld zoals de rechtspraak. Dit komt natuurlijk voor een deel ook omdat mensen met een hoog IQ in staat zijn om het onderwijs te volgen dat nodig is voor een baan in deze werkvelden. Mensen met een hoog IQ presteren volgens hun supervisors beter op hun werk dan mensen met een lager IQ. De sterkte van dit verband hangt wel af van het type werk. Het verband wordt sterker als het werk intellectueel veeleisender is. Mensen met een hoog IQ worden meestal ook ouder dan mensen met een lager IQ en dat heeft niet te maken met de sociaal economische status en opleiding van deze mensen. Waarschijnlijk komt het omdat intelligente mensen beter voor zichzelf zorgen.

Wat zijn verschillende theorieën over intelligentie?

Spearman deed een hoop onderzoek bij mensen met verschillende mentale tests. Hij concludeerde uiteindelijk dat al die tests enkele gemeenschappelijke factoren meten omdat er een correlatie was tussen prestatie op de ene test en prestatie op de andere test. Hij noemde dit 'g', wat staat voor 'general intelligence'. Volgens Spearman en zijn volgers wordt de prestatie op een mentale test deels door g bepaald. Cattell was een student en onderzoeksgenoot van Spearman. Cattell paste de theorie van Spearman aan door te stellen dat er niet één soort intelligentie was, maar twee: vloeiende intelligentie en gekristalliseerde intelligentie. Vloeiende intelligentie (fluid intelligence) is het vermogen om relaties tussen stimuli waar te nemen onafhankelijk van eerdere training of instructies over die relaties. Dit kun je testen door mensen overeenkomsten of verschillen te laten identificeren tussen items waar ze geen ervaring mee hebben. Een voorbeeld van een test die je hier goed voor kunt gebruiken is de Ravens Matrices Test.

Gekristalliseerde intelligentie is het mentale vermogen dat het directe resultaat is van eerdere ervaring. Dit kun je testen door kennistests, mensen kunnen van verschillende dingen veel kennis hebben. Ook de theorie van Cattell is voornamelijk gebaseerd op factoranalyse van de scores op verschillende mentale tests. Zo kwam Cattell ook tot de indeling in twee clusters, twee soorten algemene intelligentie, die wel met elkaar verbonden zijn. Vloeiende intelligentie bereikt zijn piek rond het 20e tot 25e levensjaar en neemt daarna geleidelijk af, gekristalliseerde intelligentie kan zelfs tot na het 50e levensjaar blijven toenemen. Voor dit verschil in leeftijdsgebonden prestatie is veel bewijs gevonden. Er zijn positieve correlaties gevonden tussen prestaties op reactietijd taken en conventionele IQ tests. Een van de metingen waar het hier om gaat is inspectietijd, de tijd die je nodig hebt om een verschil te ontdekken tussen een paar stimuli.

Het werkgeheugen heeft maar een beperkte capaciteit zoals in een eerder hoofdstuk al besproken is. Informatie waar je niets mee doet, verdwijnt snel. Dus hoe sneller je informatie kan verwerken, hoe meer items je kunt gebruiken om een probleem op te lossen. Dit is waarom mentale snelheid gerelateerd is aan vloeiende intelligentie. De capaciteit van het werkgeheugen kan gemeten worden door de digit span of de woordspan te meten. Die komt ook voor op de WAIS-III. Een andere manier om de capaciteit van het werkgeheugen te meten is door de drie terug test. Hierbij krijgt de persoon visueel woorden of letters aangeboden in een constante stroom. De taak is het beoordelen of de stimulus die ze op dat moment zien overeenkomt met de stimulus drie terug. Scores op een dergelijke test zijn sterk gerelateerd aan vloeiende intelligentie.

Sternberg stelt dat intelligentie te maken heeft met het kunnen controleren van de mentale bronnen om een probleem efficiënt op te lossen. Zo kun je intelligentie dus zien als het centrale executieve systeem. Dit systeem is ook de supervisor van het werkgeheugen. Centraal executieve processen zijn betrokken bij alle mentale tests. Dit komt ook omdat het centraal executieve systeem betrokken is bij het begrijpen van dingen en als je een probleem niet begrijpt, kun je het ook niet oplossen. Soms wordt generale intelligentie gelijk gesteld aan het generale vermogen om zich aan te passen aan de omgeving, maar deze definitie is te breed.

Wat is het nature-nurture debat?

Galton begon het nature-nurture debat. Nature richt zich op de biologische kant, met erfelijkheid. Nurture richt zich op de invloed van interactie met de omgeving, dus onder andere de invloed van opvoeding. De centrale vraag in dit debat is: Zijn psychologische verschillen tussen mensen het gevolg van verschillen in genen of van verschillen in omgeving? Het is duidelijk dat zowel genen als omgeving bijdragen aan intelligentie. De kans dat IQ verschillen veroorzaakt worden door verschillen in omgeving als je mensen uit heel verschillende omgevingen met elkaar vergelijkt is aanzienlijk.

Erfelijkheid (heritability) is de mate waarin variatie van een bepaald kenmerk veroorzaakt wordt door genetische verschillen. Erfelijkheid wordt vaak als heritability coefficient gesteld. De heritability coefficient is de variatie veroorzaakt door de genen gedeeld door de totale variatie. Een coëfficiënt van 0 betekent dan dat de variatie volledig verklaard wordt door verschillen in de omgeving. Een coëfficiënt van 1 betekent dat de variatie volledig verklaard wordt door genetische verschillen. Alles wat ertussen ligt geeft dus de verdeling van invloed aan. De omgevingscoëfficiënt is 1 – de erfelijkheidscoëfficiënt.

Onderzoek naar de mate waarin een kenmerk erfelijk is wordt vaak uitgevoerd bij familieleden, het nadeel is dat familieleden ook vaak in dezelfde omgeving opgroeien. Familieleden die in verschillende omgevingen zijn opgegroeid zijn daarom erg interessant voor onderzoek naar erfelijkheid. Vooral tweelingen zijn hiervoor erg geschikt. Het bestuderen van tweelingen kan erg veel informatie opleveren over erfelijkheid. Uit onderzoek bij eeneiige tweelingen is gebleken dat genetische factoren een relatief grote rol spelen bij intelligentie. Correlatiecoëfficiënten kunnen gebruikt worden om erfelijkheidscoëfficiënten te schatten, bijvoorbeeld door de correlatie voor twee-eiige tweelingen van die van eeneiige tweelingen af te trekken en dat verschil maal twee te doen. Dit gebruik je bij tweelingen die in dezelfde omgeving opgroeien. Anders probeer je tweelingen te lokaliseren die in verschillende omgevingen zijn opgegroeid. Hoewel de erfelijkheidscoëfficiënt altijd een schatting blijft, lijkt het erop dat ongeveer 50% van de variatie van intelligentie verklaard kan worden door genetische verschillen. De familie heeft een gemiddeld sterke invloed op het IQ van kinderen, met name als ze jong zijn. Naarmate de kinderen ouder worden, verdwijnt dit effect.

Families hebben dus maar een tijdelijk effect op het IQ van kinderen. Dit komt waarschijnlijk doordat kinderen meer hun eigen omgeving gaan kiezen naarmate ze ouder worden en de keuze van een omgeving heeft meestal weer te maken met genetische factoren. Bovendien heeft de gekozen omgeving vervolgens weer invloed op het IQ. Intelligentie wordt versterkt en behouden door een actieve en intellectuele omgang met de omgeving. Mensen die meer openstaan voor ervaringen scoren vaak beter op intelligentietests, op deze manier heeft dus ook persoonlijkheid invloed op intelligentie. Openheid is verbonden met zowel vloeiende intelligentie als gekristalliseerde intelligentie. Ervaring kan er voor zorgen dat je intellectuele flexibiliteit toeneemt, maar ook dat die afneemt. Mannen die op hun werk meer intellectueel bezig zijn, houden zich ook buiten het werk meer intellectueel bezig. Dit effect is groter bij oudere werknemers.

De erfelijkheidscoëfficiënt is altijd gelimiteerd aan de onderzochte groep. Bij veel onderzoek wordt namelijk slechts een bepaald deel van de bevolking betrokken, wat een vertekend beeld geeft. Een verschil dat erg opvallend als het gaat om verschillen tussen verschillende raciale en culturele groepen is het verschil tussen blanke en zwarte Amerikanen. Afro-Amerikanen scoren gemiddeld 15 punten lager dan blanke Amerikanen op een standaard IQ-test. Dit verschil heeft niet te maken met verschillen in genen, maar meer met verschillen in omgeving. Veel mensen gaan er echter vanuit dat dit raciale verschil genetisch is. Het verschil tussen zwarten en blanken is genetisch niet groot, maar wel cultureel. De variatie binnen de raciale groepen is veel groter dan dat tussen de groepen. Onderzoekers vonden dat de sociale toewijzing van zwart of blank de meest kritieke rol speelt in het bepalen van het verschil tussen blanken en zwarten en niet de biologische voorouders.

Ogbu onderscheidt vrijwillige minderheden en gedwongen minderheden. Vrijwillige minderheden zijn groepen die uit zichzelf geëmigreerd zijn in de hoop op een beter leven. Gedwongen minderheden zijn minderheden die ontstaan zijn door kolonisatie, slavernij en dergelijke. Gedwongen minderheden presteren aanzienlijk slechter op school en op intelligentietests dan de dominante meerderheid. Volgens Ogbu is het idee dat je een outcast bent hetgeen dat er voor zorgt dat je slechter presteert. Over de hele wereld is de gemiddelde score op intelligentietests toegenomen vanaf het moment dat ze voor het eerste gebruikt werden. Bovendien blijft de IQ score geleidelijk aan toenemen. De grootste toename vind je in tests van vloeiende intelligentie. Deze toename in score zou het gevolg zijn van een breed scala aan culturele veranderingen, zoals vergrote toegankelijkheid tot informatie, zo is het makkelijker geworden om te reizen en de steeds ingewikkelder technologie maakt dat mensen ook meer kennis kunnen opdoen. Ook de betere prenatale zorg en betere voeding dragen bij aan de toegenomen intelligentie door een gezondere hersenontwikkeling.

Mensen zijn sociale wezens. Gedurende ons leven hebben we verschillende soorten relaties met verschillende mensen met verschillende doelen. Erikson ontwikkelde een theorie van sociale ontwikkeling. Hij stelt dat elke levensfase een bepaald probleem of een set van problemen heeft die we oplossen door interacties met anderen. De manier waarop je een probleem oplost bepaalt vervolgens hoe je de volgende levensfasen benadert. Bowlby stelt dat baby's niet passief afhankelijk zijn van hun verzorgers. Door hun acties dragen baby's bij aan de emotionele band tussen henzelf en hun verzorgers. Bowlby gebruikt de term hechting om deze emotionele band aan te duiden. Sindsdien is deze term blijven hangen.

Hoe werkt hechting?

Harlow deed hechtingsexperimenten met resusaapjes. In één van zijn experimenten groeiden kleine aapjes op met een soort pop als surrogaatmoeder. Deze poppen waren gemaakt van draad en in de helft van de gevallen bedekt met een zachte stof. Elk aapje had een draadmoeder en een stofmoeder. Bij de ene helft van de aapjes zat de tepel waardoor ze zich konden voeden op de draadmoeder, bij de andere helft op de stofmoeder. Onafhankelijk van bij welke moeder ze zich konden voeden, de aapjes hechtten zich aan de stofmoeder en zagen die als hun moeder.

Bowlby deed onderzoek naar hechting bij kinderen en stelt dat hechting een universeel menselijk fenomeen is met een biologische fundering. Bowlby stelt dat hechting het gevolg is van natuurlijke selectie. De sterkte van de hechting neemt toe zo rond de zes tot acht maanden, wanneer het kind zelf rond kan bewegen. Dit is evolutionair gezien logisch, want een kind dat zelf kan bewegen loopt meer gevaar dan een kind dat niet zelf kan bewegen en dus hebben ze ook meer bescherming nodig. Ainsworth ontwikkelde de vreemde situatietest (strange situation test) om hechting te kunnen beoordelen. De test gaat als volgt: moeder en kind komen in een onbekende kamer met speelgoed. Een vreemde komt binnen. Het kind blijft afwisselend alleen met de moeder achter, alleen met de vreemde achter en helemaal alleen achter. Uiteindelijk eindigt het ook weer met de moeder en het kind in de kamer.

De reactie van het kind op de test bepaalt de hechtingsstijl. Een zeker gehecht kind (secure attachment) is actief aan het onderzoeken zolang de moeder erbij is en raakt van streek en onderzoekt minder als de moeder weg is, het maakt niet uit of de vreemde er wel of niet bij is. Het kind is zichtbaar blij als de moeder terugkomt. Onzekere hechting kan angstig zijn: het kind blijft vreselijk overstuur zelfs als de moeder terug is en het kind probeert te troosten. Ook kan het vermijdend zijn: het kind ontwijkt de moeder en gedraagt zich erg koeltjes tegenover de moeder. Deze test heeft zo zijn beperkingen. Zo beoordeelt de test alleen hechting in milde angstige situaties en het houdt geen rekening met eerdere ervaringen. Bovendien lijkt het erop dat de test geen goede beoordelaar is voor hechting in niet-westerse culturen.

Er zijn verschillende correlaties gevonden tussen het gedrag van de moeder (zoals attent reageren op het kind, steun en troost bieden) en de hechtingsstijl van het kind, maar een correlatie is natuurlijk geen oorzaak en gevolg relatie. Uit onderzoek van Van der Boom kwam naar voren dat responsieve moeders de kans op een zekere hechtingsstijl vergroten en daar kunnen moeders in getraind worden. Zekere hechting als baby voorspelt voor een deel positieve ontwikkeling op latere leeftijd. Verschillende onderzoeken hebben gesuggereerd dat de relatie tussen ouderlijke zorg en hechting van kinderen in ieder geval deels afhankelijk is van de genetische samenstelling van het kind.

Zo is er een onderzoek geweest dat kinderen onderzocht die verschilden in een bepaald gen dat betrokken is bij de manier waarop de hersenen de neurotransmitter serotonine gebruikt. Het gen in kwestie (het 5-HTTLLPR gen) komt in twee vormen (of allelen), namelijk een korte (s) vorm en een lange (l) vorm. Het l-allel zorgt voor een grotere opname van serotonine in hersenneuronen dan het s-allel. De resultaten van het onderzoek toonden aan dat hechtingszekerheid significant toenam met verhoogde sensitiviteit van de moeder voor de ss/sl-groep, maar niet significant werd beïnvloed door sensitiviteit van de moeder voor de ll-groep. De ll-kinderen toonden een hoge zekere hechting ongeacht het niveau van de sensitiviteit van de moeder. Kinderen hechten zich ook aan andere verzorgers dan de moeder, zoals de vader, grootouders en broers en zussen. Ook met de leiding op het kinderdagverblijf kan het kind een zekere hechtingsstijl ontwikkelen. Kinderdagverblijven die een goede kwaliteit zorg leveren, zorgen voor een grotere kan op succesvolle aanpassing later in het leven.

Welke verschillen bestaan er tussen culturen?

Verschillende culturen kijken verschillend aan tegen de zorg voor kinderen. In jaag- en verzamelculturen is een kind heel vaak bij de moeder en anders bij andere verzorgers. In dergelijke culturen is de betrokkenheid van de vader bij het kind vaak groter dan in agrarische of industriële culturen. Veel boeken over opvoeding in onze westerse cultuur stellen dat toegeeflijk ouderschap er voor zorgt dat baby's en kinderen steeds veeleisender woorden en niet leren om zelf met frustraties om te gaan. Uit crosscultureel onderzoek blijkt echter dat dit niet het geval is. Zo zouden kinderen van de !Kung, een bevolkingsgroep uit Zuidelijk Afrika, uitzonderlijk coöperatief en moedig zijn, en verkenden zij nieuwe omgevingen meer en zelfstandiger dan Britse kinderen. Toegeeflijk ouderschap in met name niet-westerse culturen leidt tot onderlinge afhankelijkheid en niet tot afhankelijkheid van het kind. Het kind is dus niet bang alleen te zijn en kan ook prima autonoom functioneren. Toegeeflijkheid komt het meest voor bij kinderen die opgroeien in een grote familie met veel volwassenen om zich heen en bij kinderen die opgroeien in hechte stammen.

Wat zijn problemen die zich voordoen tijdens de latere kinderjaren?

De tijd tot ongeveer één jaar wordt volgens Erikson gekenmerkt door het probleem van vertrouwen en wantrouwen. De drie problemen van de kinderjaren (één tot twaalf) zijn autonomie, initiatief en industrie (competentie in het afmaken van taken). De verworven zelfstandigheid van een kind en het conflict met de verzorgers dat hieruit voortkomt, is ook karakteristiek voor de periode. De reacties van de verzorgers op de acties van het kind en de manier waarop met conflict wordt omgegaan beïnvloedt de sociale ontwikkeling van het kind.

Tegenwoordig zien we in dat kinderen zelf een heel belangrijke rol spelen bij hun ontwikkeling en dat de omgeving de handvatten hiervoor biedt. Dit gaat vooral op voor de sociale en morele ontwikkeling en verloopt via prosociaal gedrag. Dit is vrijwillig gedrag met het doel anderen te helpen. Kleine kinderen hebben een natuurlijke neiging om te geven en te helpen. Dit geven is in de Afrikaanse Kung-cultuur een enorme mijlpaal omdat het delen van dingen noodzakelijk is voor de overleving.

Jonge kinderen vinden het vaak ook leuk om hun verzorgers te helpen met huishoudelijke klusjes. Of het geven en helpen niet wel of niet egocentrisch is, het gedrag komt van het kind en wordt steeds meer verbonden met empathie. Al bij kleine baby's zie je tekenen terug van empathie, als is dit nog sterk gebaseerd op reflexen. Naarmate het kind ouder wordt komen er steeds meer gedachten bij empathische gedragingen kijken. Tot ongeveer 15 maanden vertoont het kind egocentrische empathie, meer gericht op de eigen behoeften dan op die van anderen. Vanaf een jaar of twee gaan ze zelf proberen om anderen te troosten. Het lijkt erop dat kinderen die zelf met liefdevolle zorg zijn opgegroeid zelf ook meer geneigd zijn te geven en anderen te troosten.

Dicht gerelateerd aan geven is delen. Jonge kinderen zijn opmerkelijk slechte delers, vooral om te delen met andere kinderen. Uit onderzoek blijkt dat delen meer voorkomt met oudere kinderen waarbij geldt dat de hoeveelheid die gedeeld wordt toeneemt met de leeftijd. Jonge kinderen delen vooral in situaties waarin zij samen moeten werken om een doel te bereiken.

Wat is sociaal leren?

Er zijn verschillende vormen van sociaal leren. Een voorbeeld hiervan is emulation, waarbij andere kinderen geobserveerd worden die een doel bereiken waar na iemand probeert om hetzelfde doel te bereiken. Een groot aantal studies laat zien dat rond de leeftijd van drie jaar de meeste kinderen op een betrouwbare manier de acties van een model kunnen herhalen, zelfs wanneer zulke acties irrelevant zijn en er een betere en meer efficiënte manier is om het probleem op te kunnen lossen. Dit wordt over-imitatie genoemd. Over-imitatie wordt door onderzoek gekoppeld aan kinderen van verschillende culturen.

De vraag is: wat is precies het nut van over-imitatie? Een mogelijke verklaring is dat mensen van drie jaar en ouder over het algemeen geloven dat modellen betrouwbaar zijn en dat zij alle acties uitvoeren met een bepaald doel.

Hoewel kinderen zeker weten veel leren van het bekijken van volwassenen leren zij tevens van andere kinderen. 

Welke ouderschapsstijlen bestaan er?

Er zijn verschillende manieren waarop ouders met hun kinderen interactie hebben. Deze manieren worden ouderschapsstijlen genoemd. Psychologen beschrijven ouderschapsstijl in termen van twee dimensies: (1) de mate van warmte die de ouder laat zien naar het kind toe en (2) de mate van controle de ouder probeert te hebben over het kind en zijn of haar behoeften.

Op basis van bovenstaande twee dimensies maken psychologen onderscheid tussen vier verschillende ouderschapsstijlen: de autoritaire ouderschapsstijl, de autoratieve ouderschapsstijl, de toegeeflijke ouderschapsstijl en de niet-betrokken/negerende ouderschapsstijl. Bij een autoritaire ouderschapsstijl maken de ouders veel gebruik van machtshandhaving. Deze ouders scoren hoog op de dimensie ‘controle’ en laag op de dimensie ‘warmte’. Autoratieve ouders gebruiken met name inductie en machtshandhaving alleen als het nodig is. Zij scoren hoog op zowel de dimensie ‘controle’ als de dimensie ‘warmte’. Toegeeflijke ouders gebruiken weinig disciplinaire methodes. Deze ouders scoren hoog op de dimensie ‘warmte’, maar laag op de dimensie ‘controle’. Niet-betrokken/negerende ouders scoren laag op zowel de dimensie ‘controle’ als op de dimensie ‘warmte’. Zij zijn emotioneel koud en vragen weinig van hun kinderen.

De authoratieve ouderschapsstijl lijkt het meest positief te zijn. Door training kunnen ouders hun ouderschapsstijl veranderen en verbeteren.

Het is belangrijk om in je achterhoofd te houden dat je voorzichtig moet zijn met causale gevolgtrekkingen bij onderzoek naar ouderschapsstijlen. Het is verleidelijk om te concluderen dat een positieve ouderlijke stijl het goede gedrag van de nakomelingen veroorzaakt, maar het tegenovergestelde oorzakelijk verband kan net zo aannemelijk zijn.

Wat is het belang van spelen?

Niet alleen de ouders maar ook leeftijdsgenoten zijn belangrijk voor de sociale ontwikkeling van het kind. Dat zijn immers de mensen met wie het kind later moet samenwerken. Mensenkinderen spelen veel en dat spelen heeft veel verschillende functies. Veel spelletjes zijn universeel zoals tikkertje spelen, vechten en zorgen voor iets, zoals een pop. Via bepaalde spelletjes leren kinderen vaardigheden die specifiek zijn voor mensen; ze leren woorden en taal door woordspelletjes, handvaardigheid door knutselen, enzovoorts. Door spel leren kinderen de vaardigheden en waarden van de cultuur waarin ze opgroeien.

Spelen heeft ook nog een ander doel; het leert kinderen regels en sociale rollen en het vergroot hun zelfcontrole. Door het bespreken van sociale dilemma's met hun leeftijdsgenootjes wordt het moreel redeneren van een kind beter. Volgens Vygotsky leren kinderen hun impulsen te beheersen in een spel en leert het kind zich te houden aan regels en rollen die sociaal overeengekomen zijn. Kinderen verzinnen vaak zelf veel regels voor hun spel. Spelen met kinderen van verschillende leeftijden is anders dan spelen met kinderen van dezelfde leeftijd. Zo is het spel minder competitief en de jongere kinderen leren van de oudere kinderen. Oudere kinderen behouden hun kennis door de jongere kinderen te helpen en ze dingen uit te leggen.

Welke verschillen in de sociale ontwikkeling bestaan er tussen jongens en meisjes?

De sociale ontwikkeling van jongens en meisjes is vaak niet hetzelfde. Al van heel jongs af aan gedragen jongens zich anders dan meisjes. Vanaf de geboorte behandelen ouders en verzorgers jongens en meisjes verschillend, zo praten ze meer tegen meisjes en verwachten dat jongens stoer zijn. Wel wordt er aan jongens meer uitgelegd. Volgens sommige theoretici zorgt de verschillende behandeling ervoor dat meisjes genegenheid tonen en socialer zijn en dat jongens meer op zichzelf vertrouwen. Door de verschillende verwachtingen en aannames over de vaardigheden en interesses van jongens en meisjes, kiezen de verschillende genders vaak verschillende studies en carrières. Het verschil tussen sekse en gender is dat sekse verwijst naar de biologische verschillen tussen jongens en meisjes en dat gender meer de nadruk legt op de sociale verschillen.

Tegen de tijd dat een kind een jaar of vier, vijf is, heeft het een duidelijke, maar stereotype beeld van mannen en vrouwen in hun cultuur. Ook kunnen ze zichzelf herkennen als van één van genders, dit heet de genderidentiteit. Vervolgens gaan ze zich ook volgens hun genderidentiteit gedragen. Kinderen creëren vaak genderverschillen of overdrijven bestaande verschillen.

Kinderen spelen het liefst met kinderen van hun eigen gender, die voorkeur begint al vroeg en bereikt het hoogtepunt tussen het achtste en het elfde levensjaar. Jongens houden zich bezig met ‘mannelijke' activiteiten, meisjes met ‘vrouwelijke' activiteiten. Vaak worden jongetjes die met meisjes spelen daarmee gepest, andersom is dit veel minder het geval. Ook veel volwassenen zien jongens liever niet met meisjes spelen, andersom is meestal geen probleem. Misschien vloeit dit nog voort uit het culturele idee dat de mannelijke rol superieur is aan de vrouwelijke rol. De stijl van spelen van jongens verschilt wezenlijk van de speelstijl van meisjes. Jongens spelen vaak in grote, hiërarchisch geordende groepen en doen vaak competitieve spelletjes. Meisjes spelen vaak in kleine, intiemere groepjes en het spelen legt meer de nadruk op samenwerking al is op een meer subtiele manier ook het competitie-element aanwezig. Jongens en meisjes spelen meer met elkaar als ze spelen met een groep met kinderen van verschillende leeftijden.

Hoe ziet de adolescentie eruit?

De adolescentie begint met de puberteit en is een overgangsfase tussen kind en volwassene. In de westerse wereld duurt adolescentie langer dan vroeger en langer dan in andere culturen tegenwoordig het geval is. Dit komt omdat we het einde van de adolescentie kenmerken als het moment waarop een individu zichzelf ziet als een volwaardig lid van de volwassen maatschappij en ook anderen hem of haar als zodanig zien. Dat is tegenwoordig door studiemogelijkheden en dergelijke later dan een eeuw geleden. Tegenwoordig begint de puberteit, de fysieke veranderingen die leiden tot het vermogen zich voort te planten, in de westerse wereld veel vroeger dan een eeuw geleden. In pre-industriële culturen begint de puberteit een stuk later dan in westerse culturen. In veel niet-westerse culturen bestaan er rituelen die uitgevoerd worden om aan te geven dat iemand volwassen is, zelf kennen wij in Nederland zoiets niet.

Volgens Erikson wordt de adolescentie gekenmerkt door een identiteitscrisis. De adolescentie is de tijd waarin kinderen rebelleren tegen hun ouders, dit is vooral gericht op de onmiddellijke controle die de ouders hebben op het gedrag van het kind. Dit komt vaak omdat het kind als volwassene behandeld wil worden en de ouders het kind willen beschermen tegen de onveilige wereld. Ondanks hun rebellie respecteren de meeste adolescenten hun ouders en de normen en waarden van hun ouders. De rebellie komt vooral in het begin van de puberteit voor. Adolescentie is ook een periode waarin individuen meer naar hun leeftijdsgenootjes toetrekken voor emotionele steun.

Dunphy onderscheidt cliques en crowds. Cliques zijn kleine groepen van heel goede vrienden die veel tijd met elkaar doorbrengen. Bij jongere adolescenten bestaan de cliques meestal uit mensen van dezelfde gender, later wordt het meer gemengd. Crowds zijn grote groepen van meerdere cliques die samenkomen voor feestjes en dergelijke.Deze zijn vaak vanaf de jonge adolescentie al gemengd. Later verdwijnen cliques wat en is er meer ruimte voor bevriende stelletjes. In de adolescentie willen individuen erg graag er net zo uit zien en zich net zo gedragen als de anderen in hun groep. Adolescenten zoeken vaak een groep van mensen op die aansluit bij hun eigen interesses. Er is veel geschreven over de negatieve gevolgen van de invloed van anderen (groepsdruk), maar die druk kan ook zeker positieve gevolgen hebben.

Wat zijn karakteristieke gedragingen van een adolescent?

Over de hele wereld gedragen adolescenten zich vaker gevaarlijker dan tijdens welke andere periode in hun leven dan ook. Voornamelijk mannen vertonen aanzienlijk meer roekeloos en delinquent gedrag in hun adolescentie dan in andere levensfasen. Volgens sommige psychologen komt dit omdat adolescenten een mythe van onkwetsbaarheid hebben. Dit wil zeggen dat ze de valse overtuiging hebben dat ze niets zal overkomen. Anderen noemen adolescenten sensatiezoekers met een verhoogde agressiviteit. Moffitt stelt dat de piek in criminaliteit en geweld tijdens de adolescentie het gevolg is van de langere adolescentie. Jongeren komen al veel vroeger in de puberteit dan vroeger en zijn dus vroeger biologisch volwassen. Maar omdat ze nog niet als dusdanig gezien worden door de maatschappij grijpen ze naar ‘volwassen' activiteiten zoals seks, criminaliteit en drank. Haar theorie verklaart alleen lang niet al het roekeloze gedrag van adolescenten.

Steinwerg stelt dat het risicogedrag van adolescenten een competitie tussen twee ontwikkelende hersensystemen reflecteert: het ‘cognitieve-controle netwerk’ dat betrokken is bij planning en het reguleren van gedrag en primair gelokaliseerd is in de frontale kwab, en het ‘sociaal-emotionele netwerk’ dat primair gelokaliseerd is in het limbisch systeem. Wanneer adolescenten in de aanwezigheid van leeftijdsgenootjes zijn domineert het sociaal-emotionele hersennetwerk. Het resultaat hiervan is dat, hoewel adolescenten ‘beter weten’, de aanwezigheid van leeftijdsgenootjes interfereert met het cognitieve-controle netwerk, hetgeen de incidentie van deelname aan risicovol gedrag vergroot.

Harris stelt dat het gedrag van adolescenten juist bedoeld is om los te breken van de wereld van de volwassenen en om door hun leeftijdsgenoten geaccepteerd te worden. Wilson en Daly spreken van het ‘jonge mannen syndroom'. Het gevaarlijke gedrag van jonge mannen zou misschien waarde kunnen hebben voor de reproductie. Door meer risico's te nemen krijgt een man een hogere status en dat vergroot zijn kans op reproductie. Vrouwen geven vaak ook aan dat ze zich aangetrokken voelen tot mannen die risico's nemen, zelfs als dit eigenlijk onverantwoorde risico's zijn. Bij vrouwen is er ook een piek in criminaliteit en geweld tijdens de adolescentie, maar deze piek is veel minder dan bij mannen.

Hoe ontwikkelt moreel redeneren zich?

Tijdens de adolescentie neemt de verfijning van moreel redeneren snel toe en ontwikkelen adolescenten een moreel zelfbeeld dat hun gedrag leidt. Kohlberg heeft veel onderzoek gedaan naar moreel redeneren en stelt dat dit ontwikkeld wordt in een aantal fasen. Deze fasen zijn opeenvolgend: gehoorzaamheid en straforiëntatie, zelfinteresse-uitwisselingen, interpersoonlijk akkoord en conformiteit, law-and-order-moraliteit en als vijfde mensenrechten en sociaal welzijnsmoraliteit. Elke volgende fase houdt rekening met een breder gedeelte van de sociale wereld zoals je ziet. Je moet eerst door fase één om bij fase twee te komen enzovoorts. Veel mensen bereiken nooit fase vijf. De fasen zijn niet aan leeftijd gekoppeld, maar Kohlberg stelt dat adolescentie en jong volwassenheid wel de tijd is om naar hogere fasen van moreel redeneren te komen.

Kohlberg legt ook de nadruk op het feit dat moreel redeneren niets hoeft te zeggen over zich moreel gedragen. Jongeren die een sterk moreel zelfbeeld hebben ontwikkeld hebben meestal een goede relatie met een ouder die dient als rolmodel.

Hoe ziet het patroon van seksueel gedrag tijdens de adolescentie eruit?

Adolescentie is vooral ook een periode van seksuele ontdekkingen, hormonen gieren vaak door de lichamen van adolescenten. De westerse cultuur is dubbelzinnig wanneer het over seks gaat: aan de ene kant verheerlijken we seks en zie je de suggestie van seks overal, maar aan de andere kant staat de westerse cultuur over het algemeen afkeurend tegenover tienerseks.

Seksueel gedrag volgt een typisch patroon voor adolescenten in ontwikkelde landen hetgeen begint met seksuele fantasieën. De ontwikkeling van de seksuele identiteit is voor homo’s en lesbiennes (de ‘seksuele minderheid’) gelijk aan dat van heteroseksuele jongeren. Veel kinderen worden zich bewust van een seksuele aantrekkingskracht voor hetzelfde geslacht rond de leeftijd van 8 à 10 jaar. De gemiddelde leeftijd dat mensen zichzelf identificeren als ‘seksuele minderheid’ is echter rond de 15 en het moment waarop zij hiervoor ‘uit de kast komen’ en hun seksuele identiteit openlijk aan anderen vertonen is rond de 17 à 18 jaar.

In de VS zie je regelmatig tienerzwangerschappen, in Nederland ligt dat percentage veel lager. Vaak zijn tienerzwangerschappen buiten een huwelijk en ongeveer de helft van de tienerzwangerschappen eindigt in een abortus. Tienerzwangerschappen kunnen vaak voorkomen worden door goede voorlichting en door de bereidheid van ouders om openlijk over seks te praten met hun kinderen.

Als het over seks gaat heerst er een dubbele standaard voor jongens en meisjes: een jongen die veel vriendinnetjes heeft (gehad) is stoer, een meisje dat veel vriendjes heeft (gehad) wordt als slet gezien. Meisjes zijn vaak ook minder bereid tot seks dan jongens. Hierdoor neemt het percentage date rape toe. De theorie van ouderlijke investering kan verklaren waarom mannen meer bereid zijn tot seks buiten een relatie. Nou is er natuurlijk wel veel variatie: er zijn genoeg vrouwen die graag seks willen zelfs zonder relatie en er zijn mannen die zichzelf sparen voor die ene, ook zijn er allerlei culturele variaties. Volgens Draper en Harpending leidt de aanwezigheid van een zorgende vader tot het zoeken van een vaste relatie en het wachten met het hebben van seks tot ze die vaste relatie hebben. Dit gaat zowel bij meisjes op als bij jongens. De afwezigheid van een zorgende vader leidt tot meer promiscuïteit. Deze theorie blijft controversieel, al is er wel wat bewijs voor uit correlationeel onderzoek.

Hoe ziet volwassenheid eruit bij de mens?

Volgens Erikson zijn het vinden van voldoening in het werk en het ontwikkelen van intieme, zorgende relaties de doelen van de volwassenheid. De mens is een romantisch wezen en een wezen dat trouwt. In veel culturen wordt de combinatie van liefde en huwelijk als ideaal gezien. Romantische liefde lijkt qua vorm op de band tussen ouder en kind; ook bij romantische liefde is fysieke nabijheid en een gevoel van exclusiviteit belangrijk en zo zijn er meer overeenkomsten. Onderzoek bij dieren toont aan dat ook de onderliggende neurale en hormonale mechanismen hetzelfde zijn. De emotionele band is meer dan een bijproduct van gedeelde genoegens. Ook de emotionele band tussen romantische partners kan beschreven worden als zeker, angstig en vermijdend. Mensen die een zekere hechting hadden met hun ouders toen ze klein waren, hebben een grotere kans ook een zekere emotionele band op te bouwen met een romantische partner. Hetzelfde geldt voor mensen met een angstige of vermijdende hechtingsstijl.

Markman en anderen hebben verschillende risicofactoren geïdentificeerd voor ongelukkige huwelijken en scheidingen. Sommige van deze factoren zijn buiten de controle van het individu, bijvoorbeeld het ervaren van financiële problemen of het hebben van gescheiden ouders. Persoonlijkheid kan ook een rol spelen; mensen die defensief op problemen en teleurstellingen reageren hebben een risico. Andere factoren zijn: het trouwen met iemand met een andere religieuze achtergrond, trouwen nadat je elkaar pas kort daarvoor ontmoet hebt en het hebben van onrealistische verwachtingen van het huwelijk. Bovendien hebben stellen die al samenwoonden voor het huwelijk een grotere kans op een scheiding dan stellen die pas na het huwelijk gaan samenwonen.

Tips die Markman en zijn collega’s hebben voor een succesvol huwelijk zijn:

• gebruik een positieve stijl van praten en oplossende argumenten;

• steek er moeite in om te communiceren over waar je het met elkaar oneens bent;

• leer om dingen waar je het niet over eens bent met elkaar aan te pakken als een team;

• wees eerlijk voor jezelf en je partner.

Er zijn meerdere mogelijke oorzaken van de continuatie van hechtingsstijl. Het huwelijk is in het echte leven geen sprookje en veel huwelijken eindigen tegenwoordig in een scheiding. In succesvolle huwelijken zijn de partners vaak ook elkaars beste vriend, ze waarderen de onderlinge afhankelijkheid, ze ruziën op een manier, ze zijn bereid hard aan hun relatie te werken en ze zijn gevoelig constructieve voor de gevoelens en behoeften van de ander die niet geuit worden. Vrouwen in een ongelukkig huwelijk zijn vaak ongelukkiger dan hun echtgenoten.

Bestaan er verschillen tussen de seksen en hun percepties ten op zichte van werk?

Tegenwoordig werken zowel mannen als veel vrouwen buitenshuis. Vroeger werkten met name de mannen buitenshuis en bleven de vrouwen thuis om te zorgen voor de kinderen en het huishouden. Het werk is een belangrijk deel van het volwassen, het is meer dan alleen zorgen voor brood op de plank. Het zorgt ook voor sociale contacten, uitdagingen en voor de ontwikkeling van intellectuele en fysieke vaardigheden. En als je geluk hebt is het werk ook nog leuk.

Mensen geven de voorkeur aan complex, gevarieerd werk zonder directe supervisie. Kohn noemt deze voorkeur beroepszelfdirectie (occupational self-direction). Mensen met een baan met een hoge mate van beroepszelfdirectie zijn intellectueel flexibeler en vaak democratischer (met name als ze eerst een baan hadden met lage beroepszelfdirectie). Dit werkt ook door in hun gezinsleven en heeft meestal een positieve invloed op de kinderen. Vrouwen hebben vaak twee banen, één buitenshuis en één binnenshuis. Mannen zijn tegenwoordig wel meer betrokken bij het huishouden en de kinderen, maar nog steeds komt het grootste gedeelte van deze taken neer op de vrouw. Vrouwen voelen zich dan ook vaak heen en weer geslingerd tussen een carrière en hun gezin. Vrouwen voelen zich vaak gelukkiger op het werk dan thuis, voor mannen is dit juist andersom. Volgens Larson et al. komt dit doordat mannen en vrouwen verschillende percepties hebben van hun verplichtingen en keuzes.

Wat zijn theorieën over ouderdom?

Veel jonge mensen zijn bang om oud te worden, bang voor de gebreken die ouderdom met zich meebrengt. Toch vinden ouderen het zelf niet zo erg om oud te zijn, ze genieten vaak meer van het leven. De terugtrekkingstheorie (disengagement theory) van ouderdom stelt dat ouderen zich geleidelijk en vrijwillig terugtrekken uit de sociale wereld. De activiteitstheorie stelt dat ouderen graag actief willen zijn en dat alleen niet zijn als ze daartoe gedwongen worden.

Carstensen stelde de socio-emotionele selectiviteitstheorie op. Deze theorie stelt dat mensen met het ouder worden zich steeds meer gaan bezig houden met het genieten van het hier en nu. Ze steken meer tijd in de relaties die ze hebben en hechten meer waarde aan deze relaties dan voorheen. Ouderen hebben meer aandacht voor emotioneel positieve stimuli en hebben hier ook een beter geheugen voor. Ouderen zijn vaak niet meer zo bang om dood te gaan, de piek in deze angst ligt zo rond het 50e levensjaar. Ouderen leren de dood zien als onvermijdelijk en als iemand een vol leven heeft geleid is de dood ook niet meer zo oneerlijk. Stervende mensen gaan door vijf fasen: ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en uiteindelijk acceptatie. Dit gaat met name op bij ongeneeslijk zieke mensen.

Gedrag van een persoon wordt vaak sterk beïnvloed door de sociale situatie waarin het gedrag plaats vindt. Dit is een centraal thema binnen de sociale psychologie. Mensen uit de westerse wereld schrijven gedragingen vaak toe aan het karakter van het individu, maar de sociale psychologie legt juist de nadruk op de sociale setting van het gedrag. Een centraal concept binnen de sociale psychologie is sociale druk. Met sociale druk bedoelen we de complete verzameling van psychologische krachten die uitgeoefend wordt door de voorbeelden, oordelen, verwachtingen en vereisten van anderen of deze nou echt bestaan of dat iemand zich dit alleen inbeeld. We worden het sterkst beïnvloed door mensen die het dichtst bij ons staan, psychologisch of fysiek. Sociale druk komt voort uit de manier waarop we de sociale omgeving interpreteren en er emotioneel op reageren. Het kan zowel positieve als negatieve gevolgen hebben.

Wat is het effect van emoties op gedrag?

Sociale situaties beïnvloeden onze emoties en onze emoties beïnvloeden ons gedrag. Sociaal gedrag kan niet zonder emoties. Sociale pijn is het ongemak dat mensen voelen wanneer ze sociaal afgewezen worden of wanneer ze gewaardeerd gezelschap verliezen. Sociale pijn en lichamelijke pijn overlappen deels, zo versterken ze elkaar en zijn dezelfde hersengebieden erbij betrokken. Het doel van sociale pijn is waarschijnlijk om ons te motiveren om sociale afwijzing te vermijden en goede sociale banden te onderhouden met anderen. Mensen in een sociale groep gaan zich vaak enigszins hetzelfde gedragen en vaak delen ze dezelfde emoties. Mensen in een sociale groep reageren ook sterk op de emoties van de mensen om hen heen, emoties zijn dus aanstekelijk, dit geldt vooral voor lachen. De aanstekelijkheid van emoties vergroot de groepscohesie. De verspreiding van emoties gebeurt vaak geheel onbewust.

Emoties maken ons ook sociaal acceptabel. De zelfbewuste emoties zijn schaamte, schuld, gêne en trots. Schuld vindt plaats als je een ander teleurstelt of kwetst. Het schuldig voelen werkt dan als motivatie om de beschadigde relatie weer te herstellen. Schaamte vloeit meestal voort uit een echte of ingebeelde onvolmaaktheid van onszelf waar de aandacht op gericht wordt. Gêne is vaak een luchtigere vorm van schaamte. Het komt voor als de sociale norm onbewust wordt overschreden of als de persoon onverwachte of ongewenste aandacht krijgt van anderen. Gêne heeft voornamelijk een communicatieve waarde, het geeft aan dat er geen opzet in het spel was of dat het door een ander kwam. Sommige mensen proberen hun schaamte en gêne te verbergen, eigenlijk zonde want dergelijke uitdrukkingen kunnen sympathie opwekken bij anderen. Trots is een emotie die je vaak makkelijk kunt herkennen. Het beïnvloedt iemands hele houding. Trots is het tegenovergestelde van schaamte. Schaamte is de emotionele component van een laag self-esteem. Trots is de emotionele component van een hoog self-esteem.

Wat is het effect van de aanwezigheid van anderen op gedrag?

Enkel de aanwezigheid van anderen die ons observeren levert al een gevoel van sociale druk op. Sociale vergemakkelijking (facilitation) is het prestatieverhogende effect dat de aanwezigheid van een publiek kan hebben. Sociale interferentie, ook wel sociale inhibitie genoemd, is het prestatieverlagende effect dat de aanwezigheid van een publiek kan hebben.

Zajonc stelde dat sociale vergemakkelijking optreedt als de uit te voeren taken simpel zijn of goed beheerst worden (dominantie acties) en dat sociale interferentie optreedt als de uit te voeren taken complex zijn of nog geleerd moeten worden (niet-dominante acties). Volgens Zajonc zorgt de aanwezigheid van een publiek voor een verhoging van het niveau van arousal en drive. Deze verhoging leidt tot een verhoogde inzet en dus tot een betere prestatie op dominantie acties, maar interfereert met de bewuste gedachtegang en dus tot slechtere prestaties op niet-dominantie acties. Verschillende onderzoeken hebben deze theorie van Zajonc ondersteund. Hoewel Zajonc gelijk lijkt te hebben, verklaart hij niet waarom een bepaalde toestand of hoge drive interfereert met performance van nieuwe of cognitief moeilijke taken. Een groot aantal onderzoeken sinds zijn tijd suggereert dat de belangrijkste reden de angst om geëvalueerd te worden is. Sociale interferentie neemt toe wanneer de observanten een hoge status hebben en expliciet aanwezig zijn tijdens de evaluatie. Daarnaast neemt sociale interferentie toe wanneer personen zich onzeker zijn gaan voelen over hun vaardigheden door negatieve feedback die ze vlak voor de test hebben gekregen. Daarentegen neemt sociale interferentie af wanneer personen zich zeker voelen over hun vaardigheden.

Sociale interferentie kun je zien als deel van choking (verstikken) onder druk. De verhoogde mentale staat die door sterke druk geproduceerd kan worden, kan ervoor zorgen dat er slechter gepresteerd wordt. Choking komt vooral voor bij taken die een sterk beroep doen op het werkgeheugen. De druk zorgt namelijk voor gedachten over bijvoorbeeld beoordeeld worden die beslag leggen op een deel van de capaciteit van het werkgeheugen. Onder ontzettend hoge druk kunnen zelfs studenten die er normaal nooit last van hebben dichtslaan van de faalangst.

De stereotype dreiging is een mogelijke oorzaak van choking bij academische tests. De stereotype dreiging is het gevoel van dreiging dat voorkomt wanneer een persoon, voor hij of zij een test gaat maken, eraan wordt herinnerd dat hij of zij behoort tot een groep waarvan volgens sociale stereotypes verwacht wordt dat ze slecht presteren op de test. De stereotype dreiging zie je terug bij veel gestigmatiseerde groepen. Stereotype dreiging is een oorzaak van de self-fulfilling prophecy. Stereotype dreiging legt ook beslag op het werkgeheugen, waardoor er minder capaciteit overblijft om de taak die voorhanden is uit te voeren. De stereotype dreiging kan overkomen worden door bewust te worden van het bestaan van dit fenomeen.

Impressiemanagement is de hele verzameling van manieren waarop mensen bewust en onbewust hun gedrag aanpassen om de indruk die anderen van ze hebben te beïnvloeden. De socioloog Goffman stelt dat we allemaal acteurs zijn die op verschillende momenten op verschillende podia optreden voor verschillend publiek, altijd met het doel om ons publiek te overtuigen van de rol die we op dat moment spelen. Goffman stelt ook dat we ons er niet altijd bewust van zijn dat we acteren.

Tetlock stelde dat we intuïtieve politici zijn, dat we niet alleen een rol neer willen zetten, maar daarmee ook doelen proberen te bereiken. We voeren campagne voor onszelf en onze interesses zonder ons bewust te zijn van de beweegredenen achter dit gedrag. Vaak willen we dat mensen een goede indruk van ons hebben. We willen graag dat anderen ons zien als bescheiden en oprecht.

We doen ook vaak meer moeite qua impressiemanagement bij mensen die we net leren kennen dan bij familie en goede vrienden. Dit is ook logisch, want we hebben in een eerder hoofdstuk al gezien hoe belangrijk een eerste indruk kan zijn en hoe moeilijk het is om deze te veranderen.

De meningen en verwachtingen van anderen hebben invloed op ons gedrag. De informatieve invloed is de sociale invloed die aanwijzingen biedt over de objectieve aard van een situatie of gebeurtenis. Daarnaast bestaat er ook nog de normatieve invloed. Dit is de sociale invloed die werkt door het verlangen van iemand om bij een groep te horen of om geaccepteerd te worden door anderen. Conformiteit kan er toe leiden dat mensen zich op een manier gaan gedragen die soms gewoon zelfs lachwekkend is. Heb je bijvoorbeeld wel eens naar een finale van een groot voetbaltoernooi gekeken? Wel eens op de fans gelet?

Wat kunnen we leren van Asch?

Asch deed onderzoek naar conformiteit door zijn proefpersonen tussen zijn medewerkers te zetten en per groep stimuli aan te bieden. De stimuli die ze te zien kregen bestonden uit een standaardlijn en drie vergelijkingslijnen. De taak was om te zeggen welke van de vergelijkingslijnen even lang was als de standaardlijn. De medewerkers gaven op bepaalde trials steeds unaniem het verkeerde antwoord. Het antwoord moest hardop gezegd worden en de proefpersoon was meestal één van de laatste die aan de beurt was om zijn antwoord te geven. In meer dan een derde van de trials waarbij de medewerkers het verkeerde antwoord gaven, gaf de proefpersoon ook het verkeerde antwoord. Blijkbaar wil de proefpersoon liever conform aan de groep antwoorden dan juist antwoorden. Als het antwoord van de medewerkers niet unaniem is, maar één van de medewerkers een ander antwoord geeft, verdwijnt een heel deel van de behoefte om conform met de groep te antwoorden. Uit de opmerkingen van de proefpersonen na het experiment lijkt het erop dat hier sprake is van informatieve invloed, maar veel van de opmerkingen waren rationalisaties van hun gedrag. Bij makkelijke taken speelt normatieve invloed de grootste rol, bij moeilijke taken speelt informatieve invloed een grotere rol.

Wat is de invloed van normen?

Kelling stelde het gebroken raamtheorie van misdaad op. Deze theorie stelt dat misdaad wordt aangemoedigd door het fysieke bewijs van chaos en gebrek aan zorg, zoals gebroken glas, graffiti enzovoorts. Door de omgeving netjes te houden en zo te voorkomen dat mensen in aanraking komen met fysiek bewijs van chaos en gebrek aan zorg, neemt de criminaliteit af. Mensen zijn namelijk gemotiveerd om zich te gedragen op een manier die zij als normaal zien. Dus als iedereen om je heen zich bezig houdt met criminaliteit, is dat wat jij ziet als normaal en daardoor is de kans ook groot dat je zelf ook in de criminaliteit belandt.

Veel boodschappen die bedoeld zijn voor het grote publiek hebben als doel om slechte gedragingen af te leren. Toch zit in die boodschap vaak een tegenstrijdigheid die de effectiviteit van de boodschap sterk vermindert. De tegenstrijdigheid zit hem hierin: Roken is slecht voor je, maar veel mensen roken. De boodschap zegt dus dat het slecht voor je is, maar ook dat het normaal is.

Veel mensen willen graag doen wat normaal is. Het is veel beter om in dit soort boodschappen te stellen dat de meerderheid van de mensen zich al op de gewenste manier gedraagt en dat de mensen die dus niet het gewenste gedrag vertonen afwijken. Conformiteit heeft op deze manier positieve effecten. Conformiteit kan echter ook negatieve effecten hebben. Een heel bekend voorbeeld hiervan is dat mensen die getuige zijn van een misdaad minder geneigd zijn om het slachtoffer te helpen als er ook nog andere getuigen zijn, dit noemen we ook wel diffusie van verantwoordelijkheid.

Een groep bestaat uit een uniforme collectie. Mensen in een sociale groep gedragen zich meer hetzelfde dan wanneer zij niet in een groep zijn. Zo zijn zij geneigd om automatisch het gedrag van een ander persoon na te doen (bijvoorbeeld de manier van praten en houdingen). Mensen over de hele wereld hebben ongeveer exact dezelfde gezichtsuitdrukkingen bij emoties. Deze emotionele expressies zorgen ervoor dat groepsleden weten dat er bij de ander speelt waar na zij deze persoon kunnen helpen indien noodzakelijk.

Emoties kunnen op deze manier besmettelijk zijn binnen een groep. Het beste voorbeeld hiervan is gelach. Het verspreiden van gelach helpt ons wellicht om een groep in een bepaalde stemming te krijgen hetgeen de kans kleiner maakt dat een persoon beledigd zal worden door de opmerkingen van een ander. Onderzoekers stellen dat de verspreiding van emoties compleet onbewust kan plaatsvinden.

Welke invloed hebben verzoeken van anderen op ons gedrag?

De verzoeken van anderen hebben invloed op ons gedrag. Meestal hebben we de neiging om te voldoen aan deze verzoeken, voornamelijk als het kleine verzoeken zijn. De neiging om aan verzoeken te voldoen is meestal positief omdat de meeste verzoeken redelijk zijn en we weten dat als we iets voor een ander doen, de kans groter is dat zij in de toekomst iets voor ons doen.

Cialdini probeert observaties uit de echte wereld te combineren met laboratoriumonderzoek. Hij leerde de technieken van verkopers en ging deze vervolgens onderzoeken. Cialdini vond dat er een aantal verkooptechnieken zijn die gebruik maken van cognitieve dissonantie. Een voorbeeld hiervan is de lage bal techniek. Deze techniek houdt in dat de klant toestemt het product te kopen voor een lage prijs en dat na een tijdje de verkoper komt met een verhaal dat het echt niet mogelijk is om het product voor zo'n lage prijs te verkopen en dat de prijs dus omhoog moet. Vaak twijfelde de klant voordat hij überhaupt instemde met de koop en nadat hij ja had gezegd verdwijnen deze twijfels (zie het stuk over cognitieve dissonantie in het vorige hoofdstuk). Dus tegen de tijd dat de verkoper komt met een hogere prijs is de klant helemaal overtuigd van zijn keuze en is de kans groot dat hij het product zelfs voor de hogere prijs wel koopt.

Een wel heel bekende techniek die gebruik maakt van cognitieve dissonantie is de voet-tussen-de-deur techniek. De verkoper vraagt de klant eerst om een kleine gunst. Als de klant ingaat op dit kleine verzoek is de kans groter dat ze later ingaan op een groter verzoek. Deze techniek werkt vaak, omdat het voldoen van het kleine verzoek leidt tot een gevoel van vertrouwen, medelijden of verbinding met de verkoper. De voet-tussen-de-deur techniek wordt veelvuldig gebruikt voor politieke doeleinden en goede doelen.

De reciprociteitsnorm wil zeggen dat mensen geneigd zijn om iets voor een ander te doen als deze ander eerder iets voor hen gedaan heeft. Deze neiging is universeel. Mensen hebben zelfs de neiging iets terug te doen als iemand ze een gunst verleend heeft waar ze niet om gevraagd hadden.

Verkopers maken hiervan gebruik door iemand eerst iets cadeau te doen en vervolgens te proberen om ze iets ze verkopen. Dit noemen we ook wel de pregiving-techniek. Mensen die het cadeau aangenomen hebben voelen zich vaak verplicht om iets te kopen bij de verkoper. De voet-tussen-de-deurtechniek en de reciprociteitsnorm heffen elkaars effect op. Verkopers zijn er vaak op getraind om overeenkomsten tussen henzelf en hun klanten te ontdekken en te benoemen omdat dit leidt tot een gevoel van een gedeelde identiteit, van vriendschap. Mensen met wie we veel gemeen hebben vinden we over het algemeen aardiger en zijn sneller geneigd iets van zo iemand te kopen.

Gehoorzaamheid is het ingaan op verzoeken van een persoon die we als autoriteit of leider zien en we het verzoek zien als een order. Gehoorzaamheid is vaak goed, een kind leert gehoorzaam te zijn aan zijn ouders en leraren. Het runnen van een organisatie zou onmogelijk worden als mensen niet zouden gehoorzamen. Gehoorzaamheid kan echter ook heel gevaarlijk zijn, voornamelijk als de orders komen van een leider met kwade bedoelingen. Misdaden van gehoorzaamheid is wanneer iemand onethische of illegale acties uitvoert als reactie op de orders van een ander. Soms gebeuren misdaden van gehoorzaamheid omdat de persoon bedreigd wordt met erge consequenties als hij de acties niet uitvoert, soms komt het voort uit onwetendheid en volgen mensen blind hun leider, maar soms volgen mensen orders op waarvan ze weten dat ze fout zijn, zelfs als er geen straf staat op ongehoorzaamheid. Juist deze gevallen zijn erg interessant voor de sociale psychologie.

Wat kunnen we leren van Milgram?

Milgram deed onderzoek naar ongehoorzaamheid. Zijn onderzoeken zijn tegenwoordig legendarisch en zouden vandaag de dag vanwege ethische redenen niet meer uitgevoerd mogen worden. Hij wilde graag ontdekken welke vormen van psychologische druk ten grondslag liggen aan de bereidheid van mensen om een kwaadwillige order uit te voeren.

In zijn beroemde experiment liet hij proefpersonen naar het laboratorium komen en vertelde ze dat ze deel zouden nemen aan een onderzoek over de effecten van straf op leren. De proefpersonen zijn de straffers en een ander is de leerling. De proefpersoon wordt misleid om te denken dat de leerling een andere proefpersoon is, terwijl dit in werkelijkheid een medewerker van Milgram is. De leerling wordt voor de ogen van de proefpersoon op een stoel vastgebonden en krijgt elektroden op zich. De leerling kijkt bang en zegt dat hij bang is dat er iets mis gaat met hem omdat hij een hartconditie heeft. Hierna wordt de proefpersoon in de kamer naast de leerling gezet van waaruit hij via de intercom met de leerling kan communiceren. De proefpersoon krijgt de opdracht vragen van een test voor verbaal geheugen voor te lezen en de leerling elke keer een elektrische schok te geven als deze een verkeerd antwoord geeft. De knoppen waarmee je de schokken toe kunt brengen hebben verschillende sterktes van 15 tot 450 volt. Naast elke knop staat kort het gevaar van een bepaalde sterkte schok. Bij elk fout antwoord wordt de schok die de proefpersoon de leerling toedient sterker. Naarmate de voltages van de schokken hoger worden, hoort de proefpersoon de leerling kreunen en schreeuwen van pijn (de leerling krijgt niet echt schokken toegediend). De onderzoeker geeft de proefpersoon de instructie door te gaan.

Als de schokken nog sterker worden hoort de proefpersoon de leerling niet meer en is het stil in de andere kamer, ook reageert de leerling helemaal niet meer op de vragen van de proefpersoon. Elke keer als de proefpersoon wil stoppen zegt de onderzoeker dingen als: ‘het is in het belang van het onderzoek dat je doorgaat'. Zo probeert de onderzoeker een paar keer om een weigerende proefpersoon over te halen om verder te gaan. Pas als de proefpersoon blijft weigeren wordt het experiment gestaakt.

Het opvallende resultaat van dit onderzoek is dat 65% van de proefpersonen door ging met het experiment tot het einde ondanks het feit dat ze er van overtuigd waren dat ze de leerling ontzettend veel pijn deden. Veel proefpersonen vonden het moeilijk om vol te houden, maar deden dat wel onder de invloed van de onderzoeker.

Nu is natuurlijk de vraag: waarom gingen de proefpersonen door? Mensen die voor het eerst over de experimenten horen, denken dat de proefpersonen abnormaal zijn dat ze een man in pijn schokken blijven toedienen. Dit is echter niet waar. Het experiment is diverse malen herhaald met verschillende soorten proefpersonen, maar de resultaten waren elke keer ongeveer hetzelfde. Geen enkele groep lijkt immuun te zijn voor de neiging om te gehoorzamen in dit experiment. Je zou kunnen denken dat mensen gewoon van nature sadistisch zijn, maar dat is niet waar. Als je ziet hoe zwaar Milgrams proefpersonen het hebben met het volbrengen van hun taak, kun je zien dat ze er geen sadistisch genoegen in hebben.

Er zijn veel verschillende factoren gevonden die bijdragen aan de resultaten van dit onderzoek. Zo was de onderzoeker fysiek dichter bij de proefpersoon dan de leerling. Hierdoor is de onderzoeker voor de proefpersoon prominenter aanwezig. Als de onderzoeker niet naast de proefpersoon staat, maar vanuit een andere kamer via de telefoon met de proefpersoon communiceert, zijn proefpersonen veel minder geneigd om te blijven gehoorzamen. Ook als de leerling fysiek nabij de proefpersoon is neemt de neiging om te gehoorzamen af. Een belangrijke factor is de norm van gehoorzaamheid aan een legitieme autoriteit. De onderzoeker in dit experiment wordt gezien als een legitieme autoriteit vooral ook omdat het onderzoek plaats vond in het laboratorium van de prestigieuze Yale University.

Bovendien hadden de proefpersonen geen voorbeeld van alternatief gedrag omdat ze de enige proefpersoon op dat moment waren. In een onbekende en stressvolle situatie kan het handig zijn om een model te hebben dat je kunt volgen. De zelfverzekerdheid en acceptatie van de verantwoordelijkheid van de onderzoeker maakt het makkelijker voor een proefpersoon om door te gaan. De proefpersoon schuift immers de verantwoordelijkheid van de pijn van de leerling af op de onderzoeker. Als de proefpersoon zelf verantwoordelijk is, is de neiging om te gehoorzamen veel minder sterk.

Wat ook mee speelt is dat de orders die de proefpersoon in het begin krijgt niet erg moeilijk zijn om uit te voeren, de schokken zijn dan immers nog niet zo sterk. Dit werkt vervolgens als een soort voet-tussen-de-deur techniek: omdat proefpersonen eerdere orders uitgevoerd hebben zijn ze ook meer geneigd om de latere orders ook uit te voeren. Er wordt ingespeeld op een gevoel van cognitieve dissonantie. De volgende schok is niet veel sterker dan de vorige, dus het weigeren om de volgende schok te geven betekent ook toegeven dat je de vorige ook niet had moeten geven.

Er is veel kritiek geleverd op de onderzoeken van Milgram. Natuurlijk werden er behoorlijke vraagtekens gezet bij de ethiek van de onderzoeken. Zoals eerder al gezegd zouden onderzoeken als deze vandaag de dag niet meer mogen worden uitgevoerd vanwege alle ethische richtlijnen. De psychologische stress die de personen in het experiment van Milgram ervaren hebben is enorm geweest. Na afloop van het experiment had Milgram een uitgebreid gesprek met de proefpersonen om ze de bedoeling van het onderzoek uit te leggen en om uit te leggen dat ze niet daadwerkelijk iemand schokken gegeven hadden. Ook vertelde Milgram dat hun reactie een heel normale reactie was en herinnerde hij de proefpersonen aan hun twijfel om door te gaan.

In een follow-up onderzoek bleek dat geen van de proefpersonen van Milgram daadwerkelijk psychische schade had opgelopen. De kans op psychische schade van een dergelijk onderzoek is echter al voldoende om een dergelijk onderzoek tegenwoordig niet door de ethische commissie te krijgen. Ook wordt er getwijfeld aan de generaliseerbaarheid van de resultaten van het onderzoek van Milgram naar het echte leven.

Wat is een sociaal dilemma?

In hoofdstuk 12 is het begrip ‘prosociaal gedrag’ besproken, vrijwillig gedrag dat het doel heeft anderen te helpen. Volgens Tomasello bestaan er twee soorten van prosociaal gedrag: altruïsme, gedragingen waarbij een persoon een ander individu helpt om een bepaald doel te behalen hetgeen kosten met zich meebrengt voor de helpende persoon, en mutualisme of coöperatie, waarbij één of twee individuen hun acties coördineren om een wederzijds voordelige uitkomst te produceren. Tijdens een onderzoek naar coöperatie bij chimpansees bleek dat chimpansees die elkaar buiten het onderzoek tolereerden, beter in staat waren gezamelijk aan een touw te trekken dan chimpansees die elkaar niet tolereerden. Bij een ander onderzoek werden ze gepaard met een mens om een beloning te krijgen. Hoewel ze minder consistent en makkelijk de test doorstonden dan mensenkinderen, gingen ze wel door wanneer er geen beloning meer was. Dat duidt erop dat voor mensen coöperatie binnen sociale spelletjes iets normatiefs is.

Het fundamentele doel van gezelligheid (sociability) is coöperatie. Mensen leven en werken samen met anderen omdat dit hun kansen op overleving vergroot. Mensen zijn dus gericht op samenwerking, maar hebben ook hun eigen behoeften en interesses die ze nastreven. Een sociaal dilemma is wanneer het uitvoeren van een bepaalde actie, of het niet uitvoeren van een bepaalde actie, gewin oplevert voor de persoon zelf, maar schade oplevert voor de groep.

Hardin schreef een allegorie genaamd de tragedie van de commons (gemeenschappelijk weiland). Hij vergelijkt de wereld met de gemeenschappelijke graasweilanden in New England. Als een weide zijn maximale capaciteit aan het bereiken is, staat elke boer voor de keuze: als ik nog een koe koop en op de weide neer zet schaad ik de weide en daarmee ook mijn buren, maar het levert mij veel gewin op. Als elke boer kiest voor een extra koe, zijn de gevolgen niet te overzien, want dan is er niet genoeg gras voor alle dieren en zullen ze sterven en dat heeft grote nadelige consequenties voor de hele omgeving. Dit soort sociale dilemma's komen we dagelijks tegen: denk maar aan de visvangst en de kap van het regenwoud. Ook op kleinere schaal krijgen we daarmee te maken, bijvoorbeeld als je in een groep samen moet werken en beoordeeld wordt als groep. Dan kun je je er makkelijk vanaf maken door weinig te doen, maar als iedereen dat denkt gebeurt er niets.

Sociaal psychologen hebben spelletjes ontwikkeld om sociale dilemma's te bestuderen zonder alle complexiteit van de echte wereld. Het meest gebruikte sociaal dilemmaspelletje is het gevangene dilemmaspel. Dit wordt gespeeld met twee mensen, die elk de keuze hebben om te bekennen of te zwijgen. Als ze allebei bekennen krijgen ze allebei een middellange gevangenisstraf, als ze allebei zwijgen krijgen ze allebei een korte gevangenisstraf op basis van andere vergrijpen, als de één wel bekent en de ander zwijgt, krijgt degene die bekent geen straf en degene die zwijgt een heel lange gevangenisstraf. De spelers kunnen niet met elkaar communiceren en krijgen de keus van de ander pas te horen als ze allebei al een keuze gemaakt hebben.

Natuurlijk kun je proefpersonen geen gevangenisstraf geven, daarom wordt in het laboratorium meestal gewerkt met een geldelijke beloning van verschillende hoogtes. Het is altijd zo dat de hoogste individuele beloning voortkomt uit overlopen, maar dat de hoogste totale beloning voortkomt uit samenwerking. Als er maar één keer gespeeld wordt kiezen de beide spelers meestal voor overlopen omdat dit voor hen persoonlijk het gunstigst is. Als het spel vaker gespeeld wordt is het voor beide spelers gunstiger om samen te werken. Een goede strategie als het spel vaker gespeeld wordt is tit-for-tat. Dat wil zeggen dat je de eerste keer moet samenwerken en daarna elke keer doet wat je tegenstander de vorige beurt deed. Tit-for-tat is een aardige, transparante, niet uitbuitbare en vergevingsgezinde strategie.

Gemeenschappelijk goed spelletjes (‘public-good’) kunnen verschillende aantallen spelers hebben. Meestal krijgen de spelers een som geld en mogen ze anoniem beslissen of ze het geld zelf houden of dat ze het geld in de gemeenschappelijke pot doen. Als meer dan een bepaald percentage van de spelers het geld in de gemeenschappelijke pot stopt, krijgen alle spelers een beloning die aanzienlijk hoger is dan de gevraagde bijdrage. Naarmate er meer spelers zijn is de verleiding groter om het geld niet in de gemeenschappelijke pot te stoppen. De beloning wordt dan ook vaker uitgekeerd als met een kleine groep gespeeld wordt.

In het echte leven zijn mensen vaak meer geneigd tot samenwerking dan verwacht mag worden als hun keuzes alleen gebaseerd zijn op onmiddellijk eigenbelang. Dit komt omdat we ook de lange termijn consequenties en belangen meenemen in onze overweging. Zo is een voordeel van samenwerken dat de ander daardoor in de toekomst ook meer geneigd zal zijn om samen te werken.

Dit werkt alleen als je degene met wie je samengewerkt hebt kunt identificeren en kunt onthouden met wie je wel en met wie je niet samengewerkt hebt. Tit-for-tat werkt bijvoorbeeld zo goed omdat elke speler verantwoordelijk is voor zijn of haar acties. Door die verantwoordelijkheid bouwen spelers een reputatie op en dat leidt tot wederkerigheid: je helpt iemand die jou geholpen heeft en je helpt iemand niet als die jou ook niet geholpen heeft. Mensen kiezen in sociale dilemmaspelletjes als ze de keuze hebben ook het liefst voor een partner die al een reputatie heeft opgebouwd dat hij of zij samenwerkt. In het dagelijks leven zijn we al snel geneigd om anderen te helpen, vooral als het ons niet zo veel moeite kost. Je weet immers maar nooit wanneer je de hulp van een ander nodig hebt.

Bovendien lijken mensen overal ter wereld een sterk gevoel voor rechtvaardigheid te hebben die verder gaat dan direct zelfbelang. Dit gevoel voor rechtvaardigheid kun je testen door ultimatum spelletjes.

Vaak moeten twee spelers een geldbedrag verdelen, waarbij de ene speler degene is die het voorstel doet over de verdeling en de ander het bod kan accepteren of verwerpen. Als het bod geaccepteerd wordt, wordt het geld op de afgesproken manier verdeeld, als het bod geweigerd wordt krijgt geen van tweeën iets. Als een dergelijk spel één keer gespeeld wordt, neemt de ander meestal elk bod boven nul aan. Als het meerdere keren gespeeld wordt, wordt het bod afgeslagen als het niet ongeveer gelijk verdeeld is. Het maakt hierbij niet uit hoe hoog het geboden bedrag is, zolang het maar redelijk gelijk verdeeld wordt.

Altruïstische straf is wanneer iemand een deel van zijn eigen opbrengsten opoffert om de ander, die niet genoeg bijdroeg aan de gemeenschappelijke pot, te straffen. Dit levert uiteindelijk gewin op voor de hele groep. Blijkbaar zijn we geneigd om valsspelers te straffen en ervaren we wraak op de valsspeler als plezierig. Een sociale identiteit bevordert samenwerking binnen de groep, maar zorgt voor competitie tussen groepen.

Competitie tussen groepen kan erg hoog oplopen. Als we onze eigen groep zien als een samenspannend geheel tegen een andere groep kan dit valse, gemene en tragische kanten van onszelf naar boven halen. Een beroemd experiment naar competitie tussen groepen is uitgevoerd door Sherif et al. tijdens een jongenskamp in Robbers Cave Park. De jongens werden in twee groepen gedeeld die elk hun eigen slaapgebouw hadden en hun eigen taken moesten uitvoeren. Binnen een paar dagen waren de groepen duidelijk te onderscheiden sociale groepen met eigen namen. De groepen gingen tegen elkaar strijden in allerlei soorten sport en spel.

Het viel de onderzoekers op dat er veel solidariteit was binnen de eigen groep, dat de interactie tussen de groepen vijandig was en dat elke groep een negatief stereotype beeld van de andere groep ontwikkeld had. Het was een moeilijkere taak om de vijandigheid tussen de groepen te reduceren dan om het te veroorzaken. Ze probeerden de vijandigheid op te lossen door de groepen gezamenlijk deel te laten nemen aan leuke activiteiten. Maar dit werkte niet. Wat wel werkte was het stellen van bovenliggende doelen. Dat wil zeggen doelen die beide groepen willen bereiken en die het best bereikt kunnen worden als de groepen samenwerken. Sherif stelt dat dergelijke doelen de grenzen tussen groepen doen vervagen.

Wat is het nut van groepsdiscussies?

Groepen die informatie uitwisselen worden ook altijd door elkaar normatief beïnvloed. Deze invloed is er bijvoorbeeld wanneer iemand zijn mening geeft of een stelling inneemt. Vaak voelt het goed om het met die persoon eens te zijn en ongemakkelijk om het oneens te zijn. Dit komt door een onuitgesproken druk om het met iemand eens te zijn. Als een groep het oneens is over iets eindigt het vaak in een compromis. Maar als de meerderheid van de groep dezelfde mening deelt of als iedereen dezelfde mening deelt leidt dat vaak tot groepspolarisatie. Dat wil zeggen dat discussie er meestal toe leidt dat de meerderheid van de groep een meer extreem oogpunt ontwikkelt dan voor de discussie. In veel experimenten is groepspolarisatie gevonden. Groepsdiscussie leidt er vaak toe dat het gat tussen voor- en tegenstanders van een stelling groter wordt. Groepspolarisatie kan sociaal gezien belangrijke consequenties hebben.

Er bestaan informatieve en normatieve verklaringen van groepspolarisatie. Informatieve verklaringen richten zich vooral op het uitwisselen van argumenten over een bepaalde stelling. Als je meer argumenten hebt die jouw mening steunen, zal je mening sterker worden. Daarom worden in groepsdiscussies de eigen argumenten vaak naar voren gebracht en de argumenten van de tegenpartij worden niet genoemd.

Normatieve verklaringen richten zich meer op het verlangen van mensen om goedkeuring te krijgen van de anderen in de groep. Door deze drang gaan de meningen van de mensen in de groep meer op elkaar lijken en worden deze meningen vaak extremer. Hiervoor zijn verschillende hypotheses ontwikkeld. Zo is er de one-upmanship-hypothese die stelt dat de groepsleden met elkaar strijden om de sterkste aanhanger te worden van hun standpunt. Hierdoor nemen ze extremere meningen aan. De groepsdifferentiatie hypothese stelt dat mensen de door hun groep gedeelde meningen overdrijven om zich zo meer te onderscheiden van andere groepen. Groepspolarisatie is vaak het gevolg van zowel normatieve als informatieve invloeden.

Common sense zegt ons dat beslissingen die door en groep genomen worden beter zijn, want twee weten immers meer dan één, en drie weten meer dan twee enzovoorts. Dit is ook zeker waar als ze open en eerlijk alle informatie die ze hebben delen en bespreken. Als mensen informatie achterhouden of valse informatie inbrengen is het waarschijnlijker dat een groepsbeslissing slechter is dan een individuele beslissing. Janis schreef het boek ‘Groupthink’, dat inmiddels een klassieker is. In dit boek beschrijft hij de nadelen van groepsdenken aan de hand van voorbeelden uit de Amerikaanse politiek.

Janis definieert groepsdenken als: ‘een manier van denken waarin mensen vervallen wanneer ze nauw betrokken zijn bij een cohesieve (nauw verbonden) groep en wanneer het streven van de leden naar unanimiteit hun motivatie om realistische alternatieven in beschouwing te nemen overschaduwt’. In de geschiedenis kun je veel gevallen terugvinden van de nadelen van groepsdenken. Groepsdenken kan voorkomen worden of in ieder geval verminderd worden als de leider niet meteen duidelijk zijn mening ventileert, maar alle groepsleden stimuleert om hun eigen mening naar voren te brengen. Groepsdenken kan ook worden tegengegaan door zich te richten op het oplossen van het probleem in plaats van op het ontwikkelen van groepscohesie.

Tot zover heeft het boek voornamelijk adaptieve psychologische processen behandeld. Bij iedereen raken deze psychologische processen wel eens verstoord en dat vinden we heel normaal. Soms duren die verstoringen echter lang, zijn ze sterk of komen ze steeds weer terug. Dan wordt het abnormaal en beïnvloedt dat het functioneren van een individu. In dit geval stellen we dat het individu een psychische stoornis heeft.

Wat is een psychische stoornis?

Het begrip ‘psychische stoornis’ is lastig te definiëren. Voordat een psychische stoornis gediagnosticeerd kan worden, moet gedrag op basis van vier thema's (ook wel de vier D's) worden geëvalueerd: deviance (afwijkend gedrag), distress (gedragingen of gevoelens waardoor bij de persoon in kwestie of de omgeving sprake is van leed / negatieve gevoelens), dysfunction (niet goed functioneren) en danger (gevaarlijk gedrag voor de persoon in kwestie of de omgeving).

De DSM-5 geeft criteria voor wat een stoornis is. Het is een manier van classificeren. Volgens de DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) is een syndroom alleen een psychische stoornis wanneer er sprake is van klinisch significante verstoringen in iemand's cognitie, emotie regulatie of gedrag, welk dysfuncties aantoont in het biologisch-, psychologisch- of ontwikkelingsproces dat ten grondslag ligt aan het mentaal functioneren. Meestal worden de stoornissen geassocieerd met distress binnen iemand's sociale of beroepsmatige leven. Een te verwachten of cultureel geaccepteerde reactie is volgens de definitie van de DSM-5 geen stoornis. Sociaal afwijkend gedrag (bijvoorbeeld politiek, religieus of seksueel) en conflicten die met name betrekking hebben op het individu en de maatschappij zijn geen stoornissen tenzij het gedrag voortkomt uit het niet goed kunnen functioneren van de persoon op basis van de eerder genoemde criteria. 

Een syndroom is een groep van onderling gerelateerde symptomen die bij een bepaald individu voorkomen. Een symptoom is een kenmerk van iemands acties, gedachten of gevoelens dat een aanwijzing kan zijn voor een psychische stoornis. Zelfs als je de criteria van de DSM-5 volgt blijft er discussie mogelijk over wat wel en geen psychische stoornis is.

Mensen willen graag alles categoriseren, dat geldt ook voor psychische stoornissen. Zelfs voor het bestaan van de moderne psychologie en psychiatrie hadden mensen al systemen voor het categoriseren van psychische problemen. Tegenwoordig classificeren we psychische stoornissen op dezelfde manier als lichamelijke ziekten, namelijk op basis van de diagnose. Diagnostiek is dan ook het proces van het opplakken van een label. Zonder classificatie en diagnostiek is het onmogelijk om psychische stoornissen wetenschappelijk te onderzoeken. Een dergelijk systeem moet natuurlijk wel betrouwbaar en valide zijn. Bij de betrouwbaarheid gaat het erom dat verschillende diagnostici die allemaal getraind zijn in hetzelfde systeem onafhankelijk van elkaar tot dezelfde diagnose komen bij dezelfde persoon.

Lange tijd bestond er geen betrouwbare methode voor diagnostiek van psychische stoornissen. Om dit probleem om te lossen publiceerde de American Psychiatric Association (APA) de eerste uitgave van de DSM in 1952. In 1968 volgde de tweede editie, beide edities waren nogal karig en lieten nog steeds erg veel over aan het oordeel van individuele clinici. De DSM-3 verscheen in 1980 en was een stuk dikker en bruikbaarder. Om de betrouwbaarheid van de DSM-3 te vergroten was het streven om de stoornissen zo objectief mogelijk te beschrijven in termen van symptomen. Deze symptomen zijn bijna allemaal direct observeerbaar of simpel uit te vragen. Vervolgens werd er onderzoek gedaan naar de betrouwbaarheid van de verschillende diagnoses. De meest recente editie van de DSM is de DSM-5.

De validiteit van een classificatiesysteem is een index van de mate waarin de onderscheiden categorieën klinische betekenisvol zijn. Er is veel onderzoek nodig om de validiteit van een classificatiesysteem te bepalen. De DSM is niet het enige systeem om mentale stoornissen te classificeren. De Wereld Gezondheid Organisatie (WHO) heeft het Internationale Classificatie van Ziektes (International Classification for Diseases), de ICD-10, ontwikkeld dat in een groot deel van de wereld gebruikt wordt om mentale stoornissen te classificeren.

Wat zijn de gevaren van diagnostiek?

Diagnostiek en het labelen van psychische stoornissen is essentieel voor wetenschappelijk onderzoek, maar het labelen heeft ook nadelen. Zo leidt het tot een hokjesmentaliteit en worden de eigenschappen van een individu die niet onder de diagnose vallen genegeerd. De APA adviseert dan ook om een label te plakken op de stoornis van de persoon en niet op de persoon zelf. De medische studenten ziekte kan ook bij psychologiestudenten voorkomen. Wat hiermee bedoeld wordt is dat als je beschrijvingen van een psychische stoornis leest, je dingen van jezelf gaat herkennen en denken dat je misschien die stoornis wel hebt. Wees gerust, vaak is dat niet het geval en bijna iedereen voldoet wel aan een criterium van bijna elke stoornis.

Wat is de invloed van cultuur op psychische stoornissen?

Een psychische stoornis is in een behoorlijke mate een cultureel construct. Culturen verschillen nogal in wat zij zien als abnormaal en wat als normaal. Zo bestaan er cultuurgebonden syndromen. Sommige van deze syndromen zijn overdreven vormen van gedragingen die in geringe mate wel gewaardeerd worden door de cultuur. Een voorbeeld hiervan is het voorkomen van anorexia nervosa en boulimia nervosa in de westerse wereld. Het slankheidsideaal dat in de westerse culturen geldt, heeft hier waarschijnlijk mee te maken. In culturen waar de westerse waarden en gewoonten nog niet zijn doorgedrongen vind je deze stoornissen niet of nauwelijks. Internetverslaving is een voorbeeld van een opkomend psychologisch probleem dat nauw samenhangt met cultuur. Vooral in Zuid-Korea is het een groot probleem en zijn er gevallen bekend waar mensen school en voeding verwaarlozen. Internetverslaving staat niet beschreven als stoornis in de DSM-5, maar maakte deel uit van de lijst met zaken die verder onderzoek behoeven.

Cultuur beïnvloedt ook de beslissing van een clinicus om iets wel of niet als stoornis te labelen. Zo was tot 1973 homoseksualiteit officieel als stoornis opgenomen in de DSM, terwijl vandaag de dag er nog maar weinig mensen zijn die homoseksualiteit als stoornis zien in de westerse cultuur.

Een ander voorbeeld van hoe een algemene culturele verandering iets nu als stoornis ziet, terwijl dit vroeger als normale menselijke variatie werd gezien is ADHD. ADHD staat voor ‘Attention Deficit/Hyperactivity Disorder’. ADHD is tegenwoordig de meest gediagnosticeerde stoornis bij kinderen in de VS en waarschijnlijk ook in Nederland. De meeste diagnoses van ADHD komen voort uit problemen op school. ADHD heeft drie subtypes: het voornamelijk onoplettende type, het voornamelijk hyperactieve - impulsieve type en het gecombineerde type. Een belangrijke (maar desalniettemin controversiele) neurale theorie van ADHD gaat uit van gebreken in, of relatief langzamere rijping van, de prefrontale kwabben. Hiervoor is ook bewijs gevonden. De meest gebruikte behandeling van ADHD is medicatie. De meest gebruikte medicatie is het middel methylphenidate (onder andere Ritalin). Deze medicatie reduceert de onmiddellijke symptomen van ADHD. ADHD wordt vaker gediagnosticeerd bij jongens dan bij meisjes.

Sommige psychologen verklaren de enorme toename van ADHD-diagnoses in de VS van de laatste paar jaar door de toegenomen obsessie met schoolprestaties. De meeste kinderen ontgroeien hun ADHD symptomen uiteindelijk.

Hoe dragen de hersenen bij aan psychische stoornissen?

Alle factoren die bijdragen aan de oorzaak van psychische stoornissen werken op de een of andere manier op de hersenen. Bepaalde onomkeerbare hersenbeschadigingen leiden tot onomkeerbare psychische stoornissen. Voorbeelden hiervan zijn autisme, ziekte van Alzheimer en het syndroom van Down.

Het Syndroom van Down is een congenitale ziekte (aanwezig bij de geboorte) die voorkomt bij 1 op de ongeveer 700 nieuwgeboren baby’s in de VS. Dit syndroom wordt veroorzaakt door een fout in de meiose hetgeen resulteert in een extra chromosoom 21 in de eicel of spermacel. Dit extra chromosoom wordt vastgehouden in alle cellen van het nieuw ontwikkelde individu en dit chromosoom beschadigt verschillende regio’s van het ontwikkelende brein zodat de persoon door het leven gaat met middelmatige tot ernstige intellectuele handicaps en met moeilijkheden in de fysieke coördinatie.

De ziekte van Alzheimer is met name aanwezig bij ouderen en komt steeds vaker voor naarmate mensen ouder worden. De ziekte kenmerkt zich door progressieve verslechtering van eerst de cognitieve functies en later ook verslechteringen in de controle van de hersenen op de lichaamsfuncties. Neurologisch gezien wordt de ziekte gekenmerkt door bepaalde fysieke verstoringen van de hersenen. De ziekte wordt veroorzaakt door een genetische aanleg en algemeen verzwakkende effecten van het ouder worden.

Wat kunnen oorzaken zijn van psychische stoornissen?

Veel psychische stoornissen zij episodisch, dat wil zeggen omkeerbaar. De aanleg voor een dergelijke stoornis bevindt zich in de hersenen. Ook al kan een ervaring in de omgeving een episode van de stoornis triggeren. Veel psychische stoornissen zijn deels erfelijk, al is van de meeste stoornissen niet bekend welke genen erbij betrokken zijn. De meeste psychische stoornissen hebben meer dan één oorzaak. Veel psychische stoornissen komen pas in de jonge volwassenheid tot uiting.

Er bestaan drie categorieën oorzaken van psychische stoornissen. Aanleg- (predisposing) oorzaken zijn oorzaken die aanwezig zijn voor de stoornis zich begint te uiten. Aanlegoorzaken maken mensen ontvankelijker voor de stoornis. Meestal gaat het om genetische kenmerken die invloed hebben op de hersenen. Aanlegoorzaken kunnen ook voortkomen uit schadelijke effecten op de hersenen vanuit de omgeving, zoals giftige stoffen, moeilijkheden tijdens de geboorte en virussen. Langdurige psychologisch stressvolle situaties kunnen ervoor zorgen dat iemand aanleg ontwikkelt voor een psychische stoornis. Aanlegoorzaken kunnen ook betrekking hebben op bepaalde aangeleerde overtuigingen en een onaangepaste manier van reageren op of denken over stressvolle situaties.

Aanzet- (precipitating) oorzaken zijn onmiddellijke gebeurtenissen in iemands leven die ervoor zorgen dat de stoornis zich begint te uiten. Verlies, dreiging, nieuwe verantwoordelijkheden en andere (onverwachte) grote veranderingen kunnen aanzet oorzaken zijn. Bij een grote aanleg voor een stoornis kan de aanzet een gebeurtenis zijn die voor anderen niet stressvol is. Bij een lage aanleg zorgt zelfs een heel erg stressvolle gebeurtenis niet vaak voor een stoornis.

Wanneer we kijken naar vroege omgevingen als aanzet-oorzaken is de standaard assumptie dat positieve omgevingen – omgevingen die adequate bronnen verschaffen en emotionele steun – goede ontwikkelingsuitkomsten zoals educationeel succes, emotionele regulatie en mentale gezondheid produceren, terwijl negatieve omgevingen – omgevingen waarbij sprake is van veel stress en inadequate emotionele en sociale steun – slechte ontwikkelingsuitkomsten verschaffen zoals een slechte prestatie op school, slechte zelfregulatie en mentale ziektes. De negatieve effecten van een negatieve omgeving zijn vooral schadelijk wanneer een individu een biologische predispositie heeft om zeer sterk te reageren op stress.

Behoudende (perpetuating) oorzaken zijn het de consequenties van de stoornis die de stoornis in stand houden als die eenmaal begonnen is. Soms zijn het de positieve gevolgen, bijvoorbeeld het krijgen van aandacht, die de stoornis in stand houden, maar meestal zijn het de negatieve consequenties.

Over het algemeen worden psychische stoornissen net zo vaak bij mannen als bij vrouwen vastgesteld. Er zijn alleen wel verschillen in het soort stoornis dat je vaker bij mannen ziet (antisociale persoonlijkheidsstoornis en middelenmisbruik) en die je bij vrouwen vaker ziet (depressie, angststoornissen). Dit verschil kan verschillende oorzaken hebben. Zo hebben mannen en vrouwen een verschillende manier om psychologisch lijden (distress) te rapporteren (mannen schatten hun angst of onrust vaak lager in, wat er mee te maken zou kunnen hebben dat zijn worden gezien als de "sterkere" sekse). De clinicus heeft vaak ook verschillende verwachtingen over stoornissen die je bij vrouwen tegenkomt en stoornissen die je bij mannen tegenkomt en deze verwachtingen kunnen doorwerken in de diagnose. Bovendien zijn de sociale rollen en verwachtingen anders voor de beide sekses, reageren mannen en vrouwen vaak anders op stressvolle situaties en krijgen ze ook te maken met andersoortige stressvolle situaties.

Welke angststoornissen bestaan er?

Bij de verschillende angststoornissen is angst het meest prominente symptoom. Die angst kan zowel zijn voor specifieke gebeurtenissen of objecten als gegeneraliseerd zijn. Onder de categorie angststoornissen vallen fobieën, posttraumatische stress-stoornis, generaliseerde angststoornis, paniekstoornis en obsessieve-compulsieve stoornis. Bij al deze stoornissen spelen genen een rol als aanlegoorzaken.

Een gegeneraliseerde angststoornis is een angststoornis waarbij sprake is van een ernstige mate van zorgen maken (worry) over meerdere dingen. Mensen met deze stoornis ervaren vaak spierspanning, geïrriteerdheid en slaapproblemen. Om de DSM-5 diagnose van gegeneraliseerde angststoornis te krijgen moet de persoon in kwestie last hebben van een ernstige mate van zorgen maken die interfereert met het dagelijks functioneren. Dit patroon van zorgen maken moet minstens zes maanden aanwezig zijn en onafhankelijk van andere mentale stoornissen plaatsvinden.

Onvoorspelbare, traumatische ervaringen in de jeugd en genetische factoren verhogen de kans op een gegeneraliseerde angststoornis. De stoornis uit zich bij mensen met een aanleg ervoor meestal na de eerste levensverandering in de volwassenheid (nieuwe baan, kind krijgen, nieuwe relatie) of na beangstigende gebeurtenissen zoals het krijgen van een ernstige ziekte. Mensen met een gegeneraliseerde angststoornis zijn erg gevoelig voor bedreigende stimuli. Dit noemen we ook wel hypervigilance. Het gemiddelde niveau van gegeneraliseerde angst in de westerse cultuur is in de laatste paar decennia enorm toegenomen, waarschijnlijk doordat mensen tegenwoordig veel minder zekerheden hebben in hun leven.

Een fobie is een intense, irrationele angst voor een bepaalde categorie objecten of gebeurtenissen. Je hebt sociale fobieën, waarbij de angst gericht is op het aandachtig bekeken worden en geëvalueerd worden door anderen en specifieke fobieën die gericht zijn op een specifieke, non-sociale categorie objecten of situaties. Om de diagnose fobie te krijgen moet de angst al lang bestaan en erg genoeg zijn om het dagelijkse leven te ontregelen. Een fobie is een veel voorkomende psychische stoornis. Mensen met een fobie weten vaak dat hun angst irrationeel is, maar kunnen het niet controleren.

Fobieën zijn over het algemeen overdreven angsten voor dingen waar de meeste mensen wel een beetje bang van zijn. Bijna iedereen heeft wel irrationele angsten. Net als met veel andere angststoornissen is het verschil tussen de normale toestand en de stoornis een van gradatie en niet van soort. Specifieke fobieën zijn over het algemeen gericht op dingen die veel mensen tot op zekere hoogte eng vinden, zoals slangen, spinnen en hoogtes. Wat ook consistent is met het idee dat fobieën op een continuüm liggen met normale angsten, is het feit dat specifieke fobieën veel vaker gediagnosticeerd worden in vrouwen dan in mannen, terwijl er bij sociale fobieën geen sprake is van een gender verschil.

Er is weinig bekend over hoe fobieën ontstaan, conditionering kan het ontstaan van fobieën niet verklaren. Een andere theorie is dat mensen genetisch voorbereid zijn om voor sommige dingen angst te hebben, namelijk dingen die het leven van onze voorouders bedreigden. Zo suggereert een onderzoek dat kinderen een aangeboren angst hebben voor slangen; ze focussen langer op een foto van een slang die gepaard gaat met een angstige stem dan op een foto van andere dieren met hetzelfde geluid. Ook bij apen is een soortgelijk patroon herkend. Mensen met een specifieke fobie hebben een verhoogde aandacht voor het object dat door hen gevreesd wordt. Een waarschijnlijk belangrijke in standhoudende factor bij fobieën is de neiging om niet naar het gevreesde object of situatie te kijken of er bij in de buurt te zijn.

Sommige mensen ontwikkelen een fobie, andere mensen niet. Dit hangt waarschijnlijk samen met verschillende oorzaken, zoals eerdere ervaringen en genetisch temperament. Bij klassiek conditioneren wordt angst tegengehouden of verminderd als de geconditioneerde stimulus (het belletje van Pavlov) eerst meermaals getoond wordt zonder de ongeconditioneerde stimulus (het eten in het experiment van Pavlov). Het feit dat mensen die een fobie hebben vaak niet naar het object van hun angst willen kijken of het zelfs algeheel proberen te ontwijken, houdt de stoornis mede in stand. Operant conditioneren gebeurt namelijk door bekrachtiging volgend op bepaald gedrag. Als iemand geconfronteerd wordt met de fobie levert dit angst op. Door de angst te vermijden is er sprake van een negatieve bekrachtiging; de beloning hier is verminderde angst en de persoon in kwestie leert dat vermijding iets goeds oplevert. Als je niet met je angst geconfronteerd wordt, heb je ook weinig kans de angst te overwinnen.

Paniek is een gevoel van hulpeloze angst. Paniek is wat je voelt als er bijvoorbeeld een auto met 80 km/uur op je afkomt en je geen kant op kunt. Paniek komt dus bij de meeste mensen voor, maar meestal alleen in bepaalde, zeer stressvolle situaties. Bij mensen met een paniekstoornis komt dit gevoel van paniek op onverwachte tijden, zonder dat er een specifieke bedreiging is in de omgeving. Paniekaanvallen gaan vaak gepaard met een angst om de controle te verliezen en zich raar te gedragen en een hoge fysiologische arousal. Om de diagnose te krijgen moet iemand ten minste twee paniekaanvallen hebben gehad en zich daarna minimaal een maand extreem zorgen hebben gemaakt over het krijgen van een nieuwe aanval of levensveranderende beslissingen hebben gemaakt op basis van deze angst (bijvoorbeeld ontslag of niet meer reizen). De persoon beperkt zijn eigen leven geleid door de angst voor een nieuwe aanval. Mensen die aan deze stoornis leiden richten zich erg op fysiologische veranderingen die gelinkt zijn aan angst (verhoogde hartslag of ademsnelheid), en zien dit als iets rampzaligs. De paniekstoornis komt vaak voor in combinatie met agorafobie, beter bekend als pleinvrees. Ook bij een paniekstoornis is het vaak zo dat deze zich uit na een stressvolle gebeurtenis of een belangrijke verandering. Mensen met een gegeneraliseerde angststoornis zijn vaak erg gespitst op hun lichaam en veranderingen daarin, omdat veranderingen zouden kunnen duiden op een nieuwe paniekaanval.

De posttraumatische stressstoornis werd voorafgaand aan de DSM-5 beschreven als angststoornis, maar in de DSM-5 is deze stoornis opgenomen onder de noemer ‘Trauma en stressgerelateerde stoornissen’. Bij PTSS komen de symptomen voort uit een of meerdere emotioneel traumatische gebeurtenissen. Zo zie je posttraumatische stressstoornis (PTSS) terug bij soldaten, slachtoffers van verkrachting en overlevenden van de concentratiekampen.

Mensen met PTSS beleven op een oncontroleerbare, beangstigende manier steeds opnieuw de traumatische gebeurtenis. Dit kan zowel in nachtmerries als in flashbacks zijn. Andere symptomen zijn: depressie, emotionele afvlakking, schuldgevoel, slapeloosheid, hoge arousal en prikkelbaarheid. Bij PTSS zie je regelmatig de combinatie met alcohol of drugsmisbruik. Hoe vaak de stoornis voorkomt is erg afhankelijk van de plek waar mensen wonen. Deze stoornis zal bijvoorbeeld vaker voorkomen in oorlogsgebieden. PTSS ontwikkelt zich vaker als iemand langdurig en herhaaldelijk is blootgesteld aan verstorende situaties, zo zijn kinderen die thuis herhaaldelijk mishandeld of misbruikt zijn extra ontvankelijk voor deze stoornis. Genetische aanleg en onvoldoende sociale steun vergroten de kans op PTSS.

Een obsessie is een verstorende gedachte waarvan de persoon weet dat die irrationeel is, maar die steeds weer het bewuste van de persoon binnendringt. Een compulsie is een herhaaldelijke handeling die meestal uitgevoerd wordt in reactie op een obsessie. Bij mensen met een obsessief-compulsieve stoornis zijn de obsessieve gedachten en de compulsieve handelingen ernstig, houden lang aan en verstoren het normale functioneren. Een criterium voor de diagnose is dat iemand minimaal een uur per dag bezig moet zijn met de obsessies en compulsies. Het gaat bij een obsessief-compulsieve stoornis om een specifieke irrationele angst en mensen zijn zich ook bewust van het irrationele karakter van hun angst.

De obsessies lijken qua inhoud op de obsessies die je ook bij de normale bevolking terug ziet: ziekte of dood en dergelijke. De meest voorkomende compulsieve handelingen zijn controleren en schoonmaken. Voor obsessief-compulsieve stoornissen zijn observeerbare abnormaliteiten in de hersenen gevonden. Deze abnormaliteiten kunnen komen door hersenbeschadiging door een ongeluk of iets dergelijks, maar kunnen ook een onbekende oorzaak hebben. De betrokken hersengebieden zijn delen van de frontale cortex en delen van het limbisch systeem en de basale ganglia. Mensen met een obsessief-compulsieve stoornis hebben geen normaal gevoel van het volbrengen van een taak en voelen dus steeds de overweldigende neiging om de taak nog een keer uit te voeren.

Welke stemmingsstoornissen bestaan er?

Iedereen heeft wel eens een sombere of juist een euforische stemming, maar bij sommige mensen verdwijnt deze stemming niet na verloop van tijd zoals normaal het geval is. Dan spreken we van respectievelijk depressie en manie. Allebei kunnen ze gevaarlijke gevolgen hebben. In de DSM-5 worden twee voornaamste categorieën stemmingsstoornissen onderscheiden: depressie en bipolaire en gerelateerde stoornissen.

Depressie kenmerkt zich door langdurige somberheid, een gevoel van waardeloosheid, de afwezigheid van plezier en zichzelf de schuld geven van dingen. Depressie kan ook leiden tot verstoorde eet- en slaappatronen en motorische symptomen. Om echt de diagnose van een depressieve stoornis te krijgen, moeten de symptomen of heel ernstig zijn, of heel lang bestaan en mogen niet toegewezen kunnen worden aan een specifieke levensgebeurtenis. In de DSM-5 wordt onderscheid gemaakt tussen een major depression, waarbij er ernstige symptomen aanwezig zijn en langer dan twee weken aanhouden en dysthymie (ook wel persistent depressive disorder) waarbij de symptomen minder ernstig zijn en waarbij de symptomen minimaal twee jaar aanhouden. Periodes van major depression kunnen overlappen met een meer chronische staat van dysthymie. Depressie is een veel voorkomende psychische stoornis. Major depression en dysthymie worden ook wel eens unipolaire stoornissen genoemd omdat ze worden gekenmerkt door stemmingswisselingen in één richting: neerslachtig, naar 'beneden' dus.

De genen die betrokken zijn bij de aanlegoorzaak van de gegeneraliseerde angststoornis zijn ook betrokken bij de aanleg van depressie. De stoornissen komen dan ook regelmatig bij dezelfde personen voor, meestal is er eerst de gegeneraliseerde angststoornis en daarna de depressie. De manier van denken van angstige mensen is heel anders dan die van depressieve mensen. Er is bewijs dat erfelijkheid een rol speelt bij de aanleg voor depressie. Vaak is een stressvolle gebeurtenis de trigger waardoor een depressie zich uit, al gaan daar meestal wel een paar weken of maanden overheen. Mensen die depressief zijn herinneren zich meer negatieve dingen en interpreteren gebeurtenissen negatiever dan normaal.

De gebeurtenissen die het meest geassocieerd zijn met depressie zijn vormen van verlies die het leven van de persoon voorgoed veranderen, zoals ziekte, het overlijden van een geliefde en ontslagen worden.

Als je depressie bekijkt vanuit een cognitief oogpunt kun je stellen dat depressie zich kenmerkt door negatieve denkpatronen. Beck legde als eerste de nadruk op deze negatieve cognities. Depressieve mensen hebben een negatieve cognitieve triade: ze hebben een negatieve kijk op zichzelf, op de wereld en op de toekomst. Abramson en Seligman kwamen met de hopeloosheidstheorie van depressie: patiënten hebben een manier van denken over negatieve gebeurtenissen die de hoop dat het leven ooit nog beter wordt onderuit haalt. De attributies die depressieve mensen hebben zijn globaal (hebben betrekking op alle facetten van het leven) en stabiel (de oorzaak van het ongeluk gaat niet veranderen). Een grote tegenstrijdigheid betreffende de hopeloosheidstheorie, is of het hopeloosheids-gedachtepatroon enkel depressie reflecteert, of dat het ook daadwerkelijk een oorzaak is van depressie. Volgens de DSM-5 criteria is negatief denken onderdeel van de definitie van depressie. Abramson heeft echter aangetoond dat de hopeloze manier van denken over negatieve gebeurtenissen ook in verschillende mate plaats kan vinden bij mensen die niet depressief zijn en bij die mensen is het een voorspeller voor toekomstige depressie.

Veel onderzoeken hebben aangetoond dat mensen die recent een ernstige stressvolle situatie hebben meegemaakt, een grotere kans hebben om depressief te worden dan mensen die geen ernstige stressvolle situatie hebben meegemaakt. Echter, onderzoek heeft daarnaast ook aangetoond dat niet iedereen depressief wordt als reactie op dergelijke gebeurtenissen. Het verschil lijkt hem vooral te zitten in genen. Recent onderzoek heeft zich gericht op specifieke allelen die bevorderlijk zijn voor, of beschermend tegen, depressie. De meest consistente bevindingen vandaag de dag betreffen een gen dat de effecten van de neurotransmitter serotonine in de hersenen wijzigt. Dit gen (5-HTT) komt voor in twee allelen: een korte vorm en een lange vorm. Mensen met de korte vorm hadden meer kans op een depressie, bleek uit onderzoek, maar alleen wanneer ze tijdens de kindertijd bloot waren gesteld aan verschillende stressvolle situaties. Het is een controversieel standpunt, omdat het onderzoek vaker gereproduceert is, maar niet altijd tot dezelfde conclusie kreeg. In een ander onderzoek dat zich focuste op het DAT1 gen, betrokken in het dopaminetransport, bleek dat volwassenen meer kans hadden als depressief te worden gediagnosticeerd als ze vroeger veel te maken hadden gehad met afwijzing door de moeder, maar alleen bij een specifieke combinatie van alleles (TT vs CC of CT). Onderzoek suggereert dus dat er een wisselwerking bestaat tussen genetische aanleg en ervaringen tijdens de kindertijd.

Antidepressiva werken meestal op norepinefrine of serotonine of op allebei. Een vroege theorie van depressie is dat depressie het gevolg zou zijn van een gebrek aan een of beide van deze neurotransmitters. Hieraan wordt getwijfeld omdat medicijnen pas later (na minstens 2 weken) beginnen te werken (delayed effectiveness). Ook lijken bij de meeste mensen die lijden aan depressie deze neurotransmitters afdoende aanwezig te zijn.

Nu richten onderzoekers zich meer op de manieren waarop de hersenen veranderen tijdens psychologisch lijden en de hierbij betrokken hormonen. De hormonen die worden afgescheiden tijdens psychologisch lijden kunnen bepaalde hersengebieden zoals de hippocampus en delen van de prefrontale kwab doen krimpen. Deze veranderingen zijn omkeerbaar door verhoogde afscheiding van serotonine en norepinefrine. Het krimpen van deze hersengebieden zou een verklaring kunnen zijn voor depressie.

Een nog niet bewezen standpunt is dat depressie onder andere voortkomt uit een stressgerelateerd verlies van neuronen of neurale verbindingen in bepaalde delen van het brein. Dit is consistent met het feit dat depressie vaak volgt op een langere angstige periode. Angst stimuleert de aanmaak van hormonen die groei van het brein in de weg zitten. De theorie is eveneens consistent met het idee dat een veranderd denkpatroon invloed heeft op de aanleg voor depressie.

Vanuit een evolutionair oogpunt zou je kunnen stellen dat depressie een overdrijving is van de normale, aangepaste reactie op verlies. Keller en Nesse stellen dat er verschillende vormen van depressieve stemmingen zijn, elk aangepast aan verschillende doelen van overleving. Een voorbeeld hiervan is de winterdepressie, die gepaard gaat met een toegenomen eetlust en een toegenomen behoefte aan rust. Dit kan verklaard worden door onze voorouders die extra moesten eten en slapen om de strenge winters te overleven.

Bipolaire stoornissen hebben depressieve episodes en manische episodes. Deze episodes kunnen dagen duren, maar ook weken of maanden. Meestal zitten er tussen de episodes maanden of jaren van een relatief normale stemming. Volgens de DSM-5 kan je bipolaire stoornissen in twee varianties onderscheiden. Allereerst is er de bipolaire I stoornis. Hierbij heeft de persoon minimaal één manische episode gehad en minimaal één depressieve episode. 1% van de bevolking krijgt hiermee te maken. Bij bipolaire II stoornis is de piek van de manie-episode minder sterk, dit noemen we ook wel een hypomane episode. 2-3% krijgt hiermee te maken.

In zeldzame gevallen komt manie alleen voor.

De aanleg voor bipolaire stoornis is voor een groot gedeelte genetisch bepaald. Stressvolle gebeurtenissen kunnen manische en depressieve episodes triggeren bij mensen die hier aanleg voor hebben. Niemand weet precies hoe lithium werkt, maar als medicijn wordt het ingezet om bipolaire stoornis in zekere mate te reguleren.

Manische periodes kenmerken zich door een euforisch gevoel, toegenomen self-esteem, tomeloze energie, verhoogde spraakzaamheid en een enorm vertrouwen in eigen kunnen. In het begin van een episode kan dit productief zijn, maar daarna wordt de beoordeling steeds slechter en het gedrag steeds onaangepaster. Bij sommige mensen met een bipolaire stoornis uit zich de manie niet als euforie maar als agressie. Er zijn tekenen van een verband tussen hypomanie en verhoogde creativiteit.

Wat is schizofrenie?

Schizofrenie is een ernstige psychische stoornis die bij ongeveer bij 0.7% van de mensen voorkomt. In psychiatrische klinieken en afdelingen vind je vaak naar verhouding veel mensen met schizofrenie. Bij mannen uit de stoornis zich vaak op jongere leeftijd (gemiddeld vier jaar eerder dan bij vrouwen) en zijn de symptomen over het algemeen ernstiger. Globaal kun je stellen dat schizofrenie zich meestal voor het eerst uit tijdens de adolescentie of jonge volwassenheid. Soms herstellen mensen volledig van hun schizofrenie, soms gedeeltelijk en soms wordt de stoornis steeds ernstiger naarmate iemand ouder wordt. Schizofrenie betekent letterlijk gespleten geest. De naam werd voor het eerst gebruikt door Eugen Bleuler, die geloofde dat schizofrenie het resultaat was van een splitsing in mentale processen als aandacht, perceptie, emotie, motivatie en denken, waardoor bizarre en slecht georganiseerde gedachtes en acties tot stand komen. 

Om de diagnose schizofrenie te krijgen moet iemand volgens de DSM-5 een serieuze afname vertonen in het vermogen om voor zichzelf te zorgen, om op een sociale manier met andere mensen om te gaan en om te werken. Bovendien moet de persoon minimaal een maand lang twee van de volgende vijf symptomen vertonen: hallucinaties, waanideeën, negatieve symptomen, ongeorganiseerde gedachten en spraak en ongeorganiseerd of katatonisch gedrag.

Deze symptomen kun je indelen in drie clusters: positieve symptomen zoals hallucinaties en waanideeën, negatieve symptomen die even verder op worden besproken en ongeorganiseerde symptomen, waaronder ongeorganiseerde beweging, gedachten en spraak vallen. Meestal zijn de symptomen niet continu aanwezig.

Waanideeën zijn valse overtuigingen waarin iemand blijft geloven zelfs als ze geconfronteerd worden met bergen tegenovergesteld bewijs. De meest voorkomende waanideeën zijn het waanidee van vervolging, het waanidee dat je wordt gecontroleerd en het waanidee van grandeur (geloof in eigen bijzondere belangrijkheid). Waanideeën kunnen het gevolg zijn van problemen met het identificeren en onthouden van de originele bron van ideeën en acties.

Hallucinaties zijn valse sensorische percepties. Simpel gezegd horen of zien mensen met schizofrenie dingen die er niet zijn. De meest voorkomende vorm van hallucinaties is het horen van stemmen. Er is bewijs dat hallucinaties voortkomen uit de eigen intrusief verbale gedachten. Zij zien deze gedachten alleen niet als van zichzelf. Waanideeën en hallucinaties vullen elkaar vaak aan.

Negatieve symptomen van schizofrenie zijn symptomen waarbij het gaat om een gebrek aan, of een reductie van verwachte bewegingen, gedachten, drang en gevoelens. Ongeorganiseerde gedachten en spraak reflecteren vaak dat mensen met schizofrenie een gebrek hebben in het vermogen om op een logische, samenhangende manier te denken. Gedachten en spraak worden vaak geleid door losse woordassociaties. Ongeorganiseerd gedrag en katatonisch gedrag (waarbij mensen niet reageren op de omgeving), het ongeorganiseerde gedrag komt vooral tot uitdrukking in dat veel van hun gedragingen absoluut ongepast zijn voor de context. Bovendien kunnen ze vaak moeilijk gedragingen plannen en volbrengen. Het kan zowel de kant op gaan van rusteloze bewegingen als van een compleet gebrek aan beweging voor langere periode.

Wat zijn oorzaken van schizofrenie?

Er is bij mensen met schizofrenie sprake van tekortkomingen in alle basisprocessen van aandacht en geheugen.

De bekendste theorie over het ontstaan van schizofrenie is de dopaminetheorie die stelt dat schizofrenie het gevolg is van te veel activiteit in de hersensynapsen waarvan dopamine de neurotransmitter is. Tegenwoordig gebruiken we deze theorie nog steeds, al is het in aangepaste vorm. Deze theorie stelt dat er in bepaalde hersengebieden overactiviteit is van dopamine en in andere gebieden onderactiviteit. Dit leidt tot respectievelijk positieve en negatieve symptomen. Tegenwoordig wordt ook veel onderzoek gedaan naar de rol van glutamaat bij schizofrenie. Zo lijkt er bewijs te zijn dat de belangrijkste receptormoleculen defect zijn bij mensen met schizofrenie. Bewijs hiervoor komt onder andere van het feit dat PCP, ook wel 'angel dust' genoemd, interfereert met glutamaat-neurotransmissie en dat gebruik van deze drug kan leiden tot schizofrenieachtige symptomen.

Mensen met schizofrenie hebben structureel andere hersenen dan mensen die de stoornis niet hebben. Vaak zijn de ventrikels vergroot en het weefsel erom heen kleiner. Ook verliezen mensen die later in hun leven schizofrenie ontwikkelen meer grijze massa in hun adolescentie en jong volwassenheid. Genen spelen een aanzienlijke rol in de aanleg voor schizofrenie. Hoe nauwer je genetisch verbonden bent aan een familielid met schizofrenie, hoe groter de kans is dat je zelf de stoornis ook krijgt. Er lijken meerdere genen bij betrokken te zijn en men is dan ook druk aan het onderzoeken op welke chromosomale locaties zich deze genen bevinden.

Genen zijn echter niet het hele verhaal, ook prenatale condities kunnen een rol spelen. Zo leidt ondervoeding van de moeder tot een verhoogde kans op schizofrenie. Ook prenatale virusinfecties en complicaties tijdens de geboorte kunnen de kans op schizofrenie verhogen. Er zijn bewijzen dat hoofdletsel voor het tiende levensjaar ook kan leiden tot een verhoogde kans. Allerlei stressvolle gebeurtenissen kunnen de symptomen van schizofrenie versterken of aanzetten tot een actieve fase van de stoornis. Bij kinderen die een aanleg hebben voor schizofrenie kan een ongeorganiseerde communicatie thuis schadelijk zijn. Als familieleden met wie de persoon met schizofrenie samenwoont, hem of haar de schuld geven van zijn of haar stoornis kan dit leiden tot verergering van de klachten of kan het aanzetten tot een actieve fase.

Komt schizofrenie in alle culturen voor?

Schizofrenie lijkt in alle culturen voor te komen in ongeveer dezelfde vorm. Het opvallende is dat mensen in ontwikkelingslanden vaker lijken te herstellen van schizofrenie dan mensen in de ontwikkelde wereld. Wat hiervan de oorzaak is, is niet duidelijk, maar er bestaan wel verschillende ideeën over zoals: omdat mensen in ontwikkelingslanden vaak in grote families leven accepteren familieleden van iemand met schizofrenie de stoornis misschien makkelijker en zijn ze minder kritisch tegen de persoon zelf. Ook noemen mensen in ontwikkelingslanden de stoornis geen schizofrenie en zien ze het niet als een permanente conditie, maar als een tijdelijke conditie. Bovendien zijn er aanwijzingen dat de antipsychotische medicatie waar mensen met schizofrenie in de ontwikkelde landen mee behandeld worden, een volledig herstel in de weg staan. Het mag inmiddels duidelijk zijn dat er niet een duidelijk aan te wijzen oorzaak van schizofrenie bestaat.

Welke persoonlijkheidsstoornissen bestaan er?

Een persoonlijkheidsstoornis is een stabiel patroon van gedachten, gedvoelens en gedrag dat het gevoel van de zelf, doelen en capaciteit voor empathie en/of intimiteit van een persoon beschadigt. De DSM-5 identificeert tien persoonlijkheidsstoornissen die verdeeld zijn over drie clusters. Cluster A bestaat uit paranoïde persoonlijkheidsstoornis, schizoïde persoonlijkheidsstoornis en schizotypische persoonlijkheidsstoornis. Cluster B bestaat uit borderline persoonlijkheidsstoornis, antisociale persoonlijkheidstoornis, narcistische persoonlijkheidsstoornis en theatrale persoonlijkheidsstoornis. Cluster C ten slotte bestaat uit afhankelijke persoonlijkheidsstoornis, ontwijkende persoonlijkheidsstoornis en obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis. Deze stoornissen worden hieronder apart besproken. Hierbij moet in acht wordt genomen dat veel patiënten aan criteria voldoen voor meerdere persoonlijkheidsstoornissen.

De persoonlijkheidsstoornissen die onder Cluster A vallen hebben veel overeenkomsten met schizofrenie. Dit cluster wordt daarom ook wel het ‘vreemde’, excentrieke cluster genoemd. Mensen met een Cluster A persoonlijkheidsstoornis hebben geregeld tevens de diagnose schizofrenie.

Mensen met een paranoïde persoonlijkheidsstoornis worden vaak zeer gestresst van andere mensen en vinden hen erg verdacht. Ze hebben als kenmerk dat zij het gedrag van anderen opzettelijk als bedreigend ervaren en hebben daarom continu last van achterdocht. Deze stoornis komt bij tussen de 0.5 en 3% van de volwassenen voor en komt vaker voor bij mannen.

Mensen met een schizoïde persoonlijkheidsstoornis laten weinig emotie zien en neigen ertoe om sociale relaties te vermijden. Dit doen zij niet wegens achterdocht zoals bij de paranoïde persoonlijkheidsstoornis het geval is, maar omdat zij graag alleen willen zijn. Zij zijn daarom vaak egocentrisch en worden niet veel beïnvloed door kritiek. Deze stoornis is relatief zeldzaam, hij komt bij minder dan 1% van de mensen voor.

Mensen met een schizotypische persoonlijkheidsstoornis vertonen extreem ongemak wanneer zij zich in sociale situaties bevinden, hebben vaak bizarre denkpatronen en gedragsmatige excentriciteiten, bijvoorbeeld het dragen van vreemde kleding. Ze kunnen moeilijk een baan behouden en leiden vaak een passief, onproductief leven. Deze stoornis komt bij 2-4% van de mensen voor en komt vaker voor bij mannen.

Cluster B van persoonlijkheidsstoornissen wordt ook wel het dramatische, emotionele, impulsieve cluster genoemd. Individuen die met een Cluster B persoonlijkheidsstoornis gediagnosticeerd worden vertonen zeer emotioneel, dramatisch of onregelmatig gedrag dat hen in de weg staat m stabiele, bevredigende relaties te hebben.

Mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis hebben de neiging om continu geweld te gebruiken, de rechten van anderen te schenden en worden soms gerefereerd als sociopaten of psychopaten. Zij liegen vaak, gedragen zich impulsief en lijken zich niet te bekommeren om de consequenties van hun acties. Hierdoor komen zij geregeld in problemen met de wet. 3-3.5% van de mensen in de VS leidt aan deze stoornis.

Het belangrijkste kenmerk van een borderline persoonlijkheidsstoornis is instabiliteit, onder andere instabiliteit van emoties (mensen kunnen grote stemmingswisselingen hebben) en instabiliteit van het zelfbeeld. Daarnaast is vaak sprake van dramatische veranderingen in identiteit, doelen, vrienden en zelfs seksuele oriëntatie. Wegens hun impulsiviteit vertonen zij vaak roekeloos gedrag waardoor zij in de problemen kunnen komen. Zelfmoordpogingen zijn veelvoorkomend, ongeveer 75% van de mensen die leiden aan deze stoornis doen minstens een keer in hun leven een poging en 10% slaagt hierin. 1 tot 2.5% van de mensen heeft borderline en ongeveer 75% daarvan is vrouw.

Mensen met een theatrale persoonlijkheidsstoornis (histrionic personality disorder) zoeken continu de aandacht, zo gedragen zij zich alsof zij altijd ‘op het podium staan’, en zij kunnen beschreven worden als ijdel, egocentrisch en emotioneel geladen. Zij zijn continu bezig met hoe anderen hen beoordelen. Deze stoornis komt net zoveel voor onder mannen als onder vrouwen (2-3% van de bevolking).

Mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis zijn nog meer egocentrisch dan mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis. Zij zoeken continu bewondering van anderen, hebben een gebrek aan empathie en voelen zich grandioos en overmoedig in hun exceptionele talenten of kenmerken. Hierdoor overdrijven zij hun begaafdheden waardoor zij vaak als arrogant worden waargenomen. Ongeveer 1% van de bevolking leidt aan deze stoornis, ongeveer 75% procent van hen is man.

Cluster C wordt ook wel het angstige cluster genoemd. Mensen met een vermijdende persoonlijkheidsstoornis zijn excessief verlegen en voelen zich ongemakkelijk en geremd in sociale situaties. Zij zijn erg bang om afgewezen te worden in soiale situaties en vermijden hierdoor sociaal contact. 1-2% van de mensen heeft deze stoornis, de verhouding man/vrouw is ongeveer gelijk.

Mensen met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis vertonen een extreme behoefte om verzorgd te worden. Zij zijn bang om gescheiden te worden van belangrijke mensen in hun leven en geloven dat zij niet voor zichzelf kunnen zorgen. Hierdoor stellen zij zichzelf zeer gehoorzaam tegenover hun relatiepartners op en laten zij anderen belangrijke besluiten voor henzelf maken. 2-3% van de mensen heeft deze stoornis, de verhouding man/vrouw is ongeveer gelijk.

Mensen met een obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis ten slotte zijn zeer bezig met orde en controle en zijn hierdoor inflexibel en niet bereid om te veranderen. Ze zijn geneigd om hoge standaarden voor henzelf en anderen te stellen hetgeen kan leiden tot een extreme mate van voorzichtigheid. 1-2% van de mensen heeft deze stoornis, en hij komt dubbel zo vaak voor onder mannen als onder vrouwen.

Er is nog weinig onderzoek gedaan naar de oorsprong van persoonlijkheidsstoornis. Er is enig bewijs voor een biologische achtergrond waarbij de oorzaak wordt toegeschreven aan bepaalde genen of neurotransmitters. Tevens is er bewijs voor een abnormaliteit in sommige hersendelen. Ervaringen in de kindertijd zijn gerelateerd aan schizotypische, antisociale, borderline en afhankelijke persoonlijkheidsstoornissen. Het is in ieder geval bijna zeker dat alle persoonlijkheidsstoornissen te verklaren zijn door meer dan één oorzaak. De DSM-5 stelt dat een persoon ten minste achttien jaar moet zijn om gediagnosticeerd te kunnen worden met een persoonlijkheidsstoornis.

Wat ligt er ten grondslag aan de psychologie als wetenschap? BulletPoints 1

• Het jaar 1879 wordt vaak gezien als het jaar waarin de psychologie als wetenschap ontstond, in dit jaar opende Wilhelm Wundt het eerste universitaire, psychologische laboratorium. Echter, de ideeën die als de fundering van de psychologie bekend staan stammen al af van de tijd vóór Wundt. Deze drie ideeën zijn: (1) gedrag en mentale processen hebben een fysieke oorzaak en zijn dus op die manier toegankelijk voor wetenschappelijke analyse, (2) de manier waarop een persoon zich gedraagt, wat hij of zij voelt en hoe hij of zij denkt wordt tijdens de levensloop beïnvloed door de omgeving, en (3) het menselijk lichaam dat gedrag en mentale processen produceert is het resultaat van evolutie door natuurlijke selectie.

• Belangrijke historische stromingen die veel invloed hebben gehad op de dagelijkse psychologie zijn het dualisme van Descartes waarbij de nadruk werd gelegd op het lichaam door het bestuderen van reflexen, het materialisme van Hobbes waarbij het idee dat het denkproces voortkomt uit de mechanismen van de hersenen centraal staat, het empirisme dat stelt dat menselijke kennis en het gedachteproces voortkomen uit sensorische ervaringen en het nativisme dat stelt dat bepaalde kennis en vaardigheden aangeboren zijn en dat ervaring niets met kennisvergaring te maken heeft.

• De versie van het dualisme vóór Descartes zag het lichaam als iets materieels dat kan worden bestudeerd en de geest als iets bovennatuurlijks dat niet kan worden bestudeerd. Deze visie werd opgelegd vanuit de kerk, die veel invloed had. Met zijn versie van het dualisme legde Descartes’ meer nadruk op het lichaam dan zijn voorgangers hadden gedaan.  Hij stelde dat al onze gedragingen zich kunnen voordoen vanuit een puur mechanische grondslag. Hobbes ontwikkelde ongeveer tegelijkertijd met Descartes eveneens een visie die afweek van heersende visie van de kerk. Zijn filosofie stelt dat de geest of de ziel niet bestaat en dat alles bestaat uit materie en energie. Deze visie noemt men nu materialisme.

• Het materialisme leidde tot de stroming van het empirisme. De Britse empiristen gingen er vanuit dat gedachten en kennis hun oorsprong vinden in zintuiglijke ervaringen. Ze gebruikten de wet van associatie van nabijheid om te verklaren hoe zich vanuit zintuigelijke ervaringen complexe gedachtes konden vormen. Nativisme is het tegenovergestelde van het empirisme. Het nativisme stelt dat bepaalde kennis en vaardigheden aangeboren zijn en dat ervaring daar niets mee te maken heeft. Alleen met deze basis zou het mogelijk zijn om te leren. Kant is een bekende aanhanger van het nativisme. Hij maakte onderscheid tussen twee soorten kennis: a priori is aangeboren en a posteriori wordt verworven door ervaring. A posteriori-kennis is volgens hem alleen mogelijk door a priori-kennis.

• Darwin kwam met het idee dat natuurlijke selectie ten grondslag ligt aan de evolutie van fysieke en gedragseigenschappen die het overleven en de voortplanting ten goede komen. Dit idee leidde tot een focus op de functie van gedrag. Het idee van natuurlijke selectie gaf de nativisten een wetenschappelijke basis voor hun ideeën.

• Het doel van psychologen is om mentale processen en gedrag te verklaren op verschillende niveaus. Deze niveaus zijn het neurale niveau, de biologische psychologie, het genetische niveau en het evolutionaire niveau, allen passend bij de biologische categorie, en het niveau van leren, het cognitieve niveau, het sociale niveau, het culturele niveau en het ontwikkelingsniveau, allen passend bij de ervaringscategorie. Binnen de psychologie bestaan diverse specialisaties, bijvoorbeeld de cognitieve psychologie, de klinische psychologie en de sociale psychologie. De psychologie is verbonden is met verschillende sociale- en humanitaire wetenschappen.

• Elk analyseniveau kan gebruikt worden om elke gedraging of mentale ervaring te verklaren. De analyseniveaus moeten niet gezien worden als alternatieve benaderingen, maar juist als complementaire benaderingen die, wanneer ze gecombineerd worden, een meer compleet beeld schetsen van belangrijke aspecten binnen de psychologie. Bepaalde subvelden binnen de psychologie kunnen in de eerste plaats bepaald en gedefinieerd worden op basis van hun niveau van analyse, terwijl anderen bepaald en gedefinieerd worden op basis van de te bestuderen onderwerpen.

• Belangrijk voor wetenschappelijk onderzoek zijn: Het observer-expectancy effects probleem. Bij onderzoek met mensen en dieren is het mogelijk dat de onderzoeker onbewust aan de proefpersoon laat blijken wat hij als uitkomst verwacht. Hierdoor kan het gedrag van de proefpersoon worden beïnvloed. De beste manier om observer-expectancy effects te voorkomen is door de observator niet in te lichten over met welke conditie hij te maken heeft, oftewel blind te houden. De waarde van nauwkeurige observaties onder gecontroleerde condities. Door de condities systematisch te veranderen kan men ontdekken in welke situaties een theorie wel op gaat en in welke situaties niet. De waarde van het kritische denken (scepticisme). In de wetenschap is het gebruikelijk altijd te proberen te bewijzen dat een theorie niet klopt. De theorieën die we voor waar aannemen kunnen nog wel fout (blijken te) zijn, maar tot nu toe hebben ze alle pogingen om dat aan te tonen overleefd.

Welke methoden behoren tot de psychologie? BulletPoints 2

• Er bestaan verschillende onderzoeksstrategieën. Om deze strategieën te categoriseren bestaan drie dimensies: (1) het onderzoeksdesign, (2) de setting waarin het onderzoek wordt uitgevoerd, en (3) het dataverzamelingsmodel. Voorbeelden van onderzoeksdesigns zijn het experiment, waarin gebruik wordt gemaakt van een onafhankelijke variabele die wellicht een afhankelijke variabele beïnvloedt, en het correlationeel onderzoek waarbij variabelen niet gemanipuleerd worden, maar slechts geobserveerd. Voorbeelden van onderzoekssettings zijn het laboratoriumonderzoek en het veldonderzoek. Voorbeelden van dataverzamelingsmethoden zijn zelfrapportage en observatie methoden. Om de verzamelde data te kunnen interpreteren kunnen statistische procedures gebruikt worden, bijvoorbeeld beschrijvende en inferentiële statistiek.

• Het is van belang om zo min mogelijk error (de random spreiding in de resultaten) en bias (afwijkingen die veroorzaakt worden door factoren buiten de onderzoekshypothese om) te hebben in je onderzoek. Bias bestaat uit afwijkingen die veroorzaakt worden door factoren buiten de onderzoekshypothese om. Dan liggen alle scores vlak bij elkaar, maar behoorlijk van het beoogde doel af. Een manier om bias te voorkomen is ervoor te zorgen dat je onderzoekssamples zoveel mogelijk bias-vrij zijn. Een andere manier om bias te minimaliseren is door het voorkomen van bias in de meting. Metingen moeten betrouwbaar en valide zijn.

• Een manier om dit te minimaliseren is om ervoor te zorgen dat metingen betrouwbaar en valide zijn. Betrouwbaar wil zeggen dat elke keer dat de meting gedaan wordt onder dezelfde omstandigheden er vergelijkbare resultaten moeten worden behaald. Er zijn verschillende soorten: repliceerbaarheid en interbeoordelaarsbetrouwbaarheid (meerdere beoordelaars). Valide wil zeggen dat de gebruikte meting ook daadwerkelijk meet wat die behoort te meten. Face validity is de mate waarin het experiment meet wat het hoort te meten. Met criteriumvaliditeit wordt geprobeerd om te onderzoeken of een test een voorspellende waarde heeft.

• Bovendien dient rekening gehouden te worden met een aantal ethische kwesties, bijvoorbeeld het recht op privacy en het verschaffen van een informed consent. In onderzoek met mensen is er een aantal ethische kwesties waar rekening mee gehouden moet worden: 1) Bij onderzoek met dieren zijn experimenten mogelijk die we vanwege ethische redenen niet bij mensen kunnen worden uitgevoerd. 2) De American Psychological Association (APA) heeft ethische principes opgesteld voor psychologisch onderzoek. In veel landen zijn deze principes vereist voor het verkrijgen van financiering en het mogen publiceren van de resultaten. 3) De mogelijkheid van ongemak of schade. Het misleiden van de deelnemers is niet toegestaan, hoewel het soms nodig is voor het doel van het onderzoek om de proefpersonen gedeeltelijk te misleiden. 

Welke genetische en evolutionaire basis heeft gedrag? BulletPoints 3

• Genen zijn eenheden die het erfelijke materiaal bevatten, geordend in chromosomen. Er is een onderscheid tussen dominante genen (die hun effecten zichtbaar produceren, zowel wanneer iemand heterozygoot als homozygoot is op dat allel) en recessieve genen (die hun effecten alleen produceren als iemand homozygoot is op dat allel). Het hebben van bepaalde genen kan de kans op bepaalde ziektes vergroten.

• De meeste gedragskenmerken zijn het resultaat van genen. Hierbij geldt een aantal principes: (1) een enkel gen kan meerdere effecten teweeg brengen, (2) veranderingen in genen kunnen veranderingen in anatomie en gedrag tot gevolg hebben en dit maakt deel uit van de evolutie van de mens, (3) genen kunnen gedrag beïnvloeden door de invloed die ze uitoefenen op de ontwikkeling van diverse hersengebieden en (4) sommige genen hebben het effect dat ze andere genen activeren en zo de productie van verschillende proteïnemoleculen controleren. Het gebied van de epigenetica bestudeert de invloed van de omgeving op het aan- en uitzetten van bepaalde genen.

• Natuurlijke selectie is een begrip dat voor het eerst genoemd werd door Darwin. Hierbij heerst het idee dat individuen die beter aangepast zijn om bepaalde obstakels te overkomen een grotere kans hebben zich te reproduceren en dus hun genen te verspreiden. Variatie in genen komt door het mixen van genen tijdens de reproductie, maar ook door mutaties. Mutaties zijn foutjes die voorvallen tijdens het kopiëren van het DNA. Evolutie is het gevolg van veranderingen in de omgeving, want als de omgeving blijft veranderen, moeten de soorten zich blijven aanpassen. Evolutie heeft geen eindpunt.

• Het functionalisme is een stroming binnen de psychologie die gedrag probeert te verklaren in termen van het nut van het gedrag voor het individu. Ultimate verklaringen zijn functionele verklaringen op evolutionair niveau: hoe zorgt gedrag ervoor dat een individu zijn genen kan overbrengen naar de volgende generatie. Proximate verklaringen gaan niet over de functie maar over het mechanisme dat het gedrag produceert. Deze soorten verklaringen kunnen elkaar aanvullen. 

• Er bestaan diverse soort-specifieke gedragingen die door de evolutie gevormd zijn, maar wel beïnvloed kunnen worden door ervaringen. Uit onderzoek van Ekman en Friesen kwamen zes basisemoties naar voren: verrassing, angst, walging, droevigheid, blijheid en woede. Dat onze uitdrukkingen van emoties fysiologisch vastgelegd zijn, wil niet zeggen dat we onze uitdrukkingen niet kunnen veranderen of dat we geen nieuwe uitdrukkingen kunnen leren. Culturele verschillen zijn aangeleerd. Om zich normaal te ontwikkelen (rechtop lopen, taal leren, etc.) heeft een mens andere mensen om zich heen nodig. Dat is het geval bij de meeste diersoorten. Soortspecifieke gedragingen vereisen een hoge mate van biologische voorbereiding (preparedness), dat wil zeggen dat alle benodigde lichamelijke mechanismen aanwezig moeten zijn. Ook ervaring speelt een rol. 

Wat zijn de basisprocessen van leren? BulletPoints 4

• Leren is elk proces waardoor ervaring op een bepaald moment het gedrag van een individu in de toekomst kan veranderen. Belangrijke leermechanismen zijn klassieke conditionering, gericht op het aanleren van nieuwe reflexen, en operante conditionering, het proces waarbij operante of instrumentele responsen bepaalde effecten produceren om veranderingen in de omgeving te veroorzaken. De Stimulus-Respons theorie van Watson berust op principes van de klassieke conditionering, waarbij leren gecreëerd wordt door de verbinding tussen de geconditioneerde stimulus en de geconditioneerde respons. Evaluatieve conditionering verwijst naar de veranderingen in de sterkte van het wel of niet prefereren van een bepaalde stimulus als resultaat van de relatie met een positieve of negatieve stimulus. Operante conditionering berust op de principes van positieve en negatieve bekrachtiging en positieve en negatieve straf.

• Andere vormen van leren zijn spelen, exploratie (het onderzoeken van nieuwe stimuli) en sociaal leren (de situatie waarin een individu zich overeenkomstig gedraagt als iemand anders). Als je leren in twee categorieën indeelt dan valt spelen onder het leren van vaardigheden en onderzoeken onder het leren van informatie. Exploratie is het onderzoeken van nieuwe stimuli, nieuwe stimuli blijven vaak eng totdat ze volledig ontdekt zijn. Een belangrijk doel van exploratie is om te onderzoeken of een nieuwe stimulus wel of niet veilig is. Bij mensen geldt dat we veel leren door naar andere mensen te kijken en ze na te doen: sociaal leren. Dit wordt gebruikelijk gedaan door simpelweg anderen te bekijken, hetgeen door psychologen obervational learning wordt genoemd.

• Behalve alle algemene leertechnieken zijn er ook gespecialiseerde leervermogens met een klein bereik. Eén van deze mechanismen is voedsel-aversie leren waarbij men bepaald voedsel in de toekomst mijdt nadat hij of zij eerder misselijk is geworden van het eten van dit voedsel. Inprenting (imprinting) is het proces waarbij vroege sociale interacties een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van gedrag.

• Binnen de psychologie bestaan er verschillende perspectieven. Een aantal van deze perspectieven zijn: het evolutionaire perspectief dat voortkomt uit de biologie, het behavioristische perspectief dat er van uit gaat dat gedrag gevormd wordt door de omgeving en dat gedrag beschreven moet worden in termen van observeerbare responsen en stimuli en het cognitieve perspectief, dat stelt dat mentale processen wel betrokken moeten worden bij de psychologie.

Welke vorm en functie hebben neuronen? BulletPoints 5

• Het zenuwstelsel is opgebouwd uit talloze neuronen (zenuwcellen). Deze zijn verder opgebouwd uit axonen (dunne buisvormige structuren die informatie vervoeren naar andere cellen) en dendrieten (structuren die de input ontvangen van andere neuronen). Neuronen communiceren met elkaar via neurotransmitters (chemische substanties). Deze geleiding vindt plaats door middel van een actiepotentiaal.

• Neurogenese is het proces van de creatie van nieuwe neuronen en gebeurt normaal gesproken gedurende de eerste 20 weken nadat de conceptie heeft plaatsgevonden. Echter gaat neurogenese door in de volwassenheid, voornamelijk in de hippocampus.

• Het centrale zenuwstelsel is hiërarchisch opgebouwd, waarbij twee aparte, maar samenwerkende hiërarchieën bestaan, namelijk de motorische controle hiërarchie die betrokken is bij de controle van beweging en de sensorische perceptuele hiërarchie die betrokken is bij de informatieverwerking.

• Met een EEG (elektro-encefalogram) kan de elektrische activiteit van de hersenen gemeten worden. De hersenen bestaan grotendeels uit de cerebrale cortex en de hersenstam. De cortex is verdeeld in twee hemisferen die elk hun eigen functie hebben. Bovendien bestaat de cortex uit vier verschillende kwabben: (1) de frontale kwab, (2) de pariëtale kwab, (3) de temporale kwab en (4) de occipitale kwab. In deze kwabben zijn verschillende hersendelen gelegen. Het brein is in de loop der eeuwen sterk veranderd, we spreken hierbij van de evolutie van het brein.

• Hormonen zijn chemische boodschappers in het bloed die bijdragen aan de fysieke groei en verschillende effecten hebben op het gedrag. De hypofyse produceert hormonen die de hormoonproductie van andere klieren stimuleert of remt.

Wat komt er allemaal kijken bij motivatie en emotie? BulletPoints 6

• Homeostase is de constantheid van de interne condities die het lichaam op een actieve manier constant probeert te houden. De drift die helpt de homeostase in stand te houden wordt een regulatieve drift genoemd. Daarnaast kunnen we vijf categorieën driften onderscheiden.

• Het beloningssysteem in de hersenen wordt de nucleus accumbens genoemd. Bij een beloning wordt de afgifte van endorfine en dopamine gestimuleerd. Het centrum van honger ligt in de acruate nucleus waarin eetlust stimulerende neuronen (bijvoorbeeld neuropeptide Y) en eetlust onderdrukkende neuronen (bijvoorbeeld peptide YY) liggen. De seksuele drang hangt grotendeels af van de afscheiding van bepaalde hormonen zoals testosteron. Verliefd worden is één van de belangrijkste mechanismen om deze drang op te wekken. Hierbij zijn drie emotionele systemen van belang: (1) lust, (2) aantrekkingskracht en (3) hechting. Een andere sterke drang is slaap, deze bestaat uit verschillende fasen. Er zijn verschillende theorieën over de functie van slaap, waarbij de bekendste de theorie van onderhoud is. Slaperigheid wordt gestimuleerd door neurale mechanismen in de hypothalamus waardoor we een circadiaan ritme hebben.

• Een emotie is een subjectief gevoel dat gericht is op een bepaald object, terwijl een stemming een emotioneel gevoel is dat niet aan een object gekoppeld is. Emoties hebben verschillende functies en gaan gepaard met lichamelijke veranderingen. De amygdala is de hersenstructuur die betrokken is bij de productie van verschillende emoties. De prefrontale cortex is belangrijk voor de bewuste ervaring van emoties en voor het vermogen om op een adequate manier op emoties te reageren.

Waardoor kunnen wij ruiken, proeven, voelen en horen? BulletPoints 7

• Zintuigen bieden ons informatie die ons helpt te overleven en om onszelf voort te planten. Elk zintuig heeft eigen sensorische receptoren en neurale routes van en naar de hersenen. Sensorische neuronen zijn gespecialiseerde neuronen die informatie van de sensorische receptoren naar het centrale zenuwstelsel brengen.

• Psychofysica bestudeert de relatie tussen fysieke karakteristieken van een stimulus en de sensorische ervaringen die ze produceren. Er is hierbij een onderscheid te maken tussen de absolute drempelwaarde (de zwakst mogelijk waarneembare stimulus) en de verschildrempelwaarde; het net-waarneembare verschil.

• De reuk is een chemisch zintuig, aangezien de stimuli die betrokken zijn bij dit zintuig bestaan uit chemische moleculen. Elke geur wordt gekenmerkt door een eigen activatiepatroon in de neuronen en glomeruli. Het Major Histocompatibility Complex (MHC) zorgt onder andere voor verschillen in de lichaamsgeur. Feromonen spelen hierbij ook een belangrijke rol.

• Smaak is belangrijk voor het bepalen of iets wel of niet goed is om te eten. De smaakreceptoren op de tong signaleren de smaakmoleculen die in het speeksel worden opgelost hetgeen resulteert in actiepotentialen die naar de hersenen gaan.

• Pijn is een somatozintuig, dat wil zeggen dat de sensaties van vele plaatsen in het lichaam kunnen komen. Tevens heeft pijn een emotionele component. Er bestaan twee soorten pijnneuronen, namelijk C vezels (dunne vezels zonder myelineschede die langzaam geleiden) en A-delta vezels (dikkere vezels met myelineschede die snel geleiden). Het periaqueductal gray (PAG)-gebied is een belangrijk zenuwcentrum voor de inhibitie van pijn.

• Het gehoor komt tot stand door de gevoeligheid van de druk op een speciaal sensorisch weefsel. Vibraties komen via de gehoorbeentjes van het trommelvlies naar het ovale raam, dat de vibraties doorgeeft aan de vloeistof in het buitenkanaal van het oor. Op deze manier ontstaan op-en-neer gaande golven die een receptorpotentiaal in stand zetten.

Hoe werkt het zicht? BulletPoints 8

• Er zijn twee klassieke theorieën van kleuren zien. De trichromatische theorie stelt dat we kleuren zien door de activiteit van drie soorten receptoren, elk gevoelig voor een andere range van golflengtes. De opponente procestheorie van Hering is bedoeld om de wet van aanvulling te verklaren. Tevens bestaan er verschillende theorieën over objectherkenning, waaronder de kenmerk-integratietheorie van Treisman. De Gestaltpsychologie stelt dat we automatisch hele, georganiseerde objecten en patronen waarnemen waarbij het zenuwstelsel op patronen reageert volgens een aantal principes.

• Belangrijke onderdelen van het oog zijn de lens, het hoornvlies, de retina, de iris en de pupil. De transductie vindt plaats door fotoreceptoren: de kegeltjes, die verantwoordelijk zijn voor het zien van kleuren, en de staafjes, die ervoor zorgen dat we in het donker en in de schemering kunnen zien.

• Vanuit de primaire cortex wordt output naar de rest van de occipitale kwab en delen van de temporale en pariëtale kwab gestuurd. Dit vindt plaats via twee routes: de waar-en-hoe route en de wat-route. Wanneer er schade is aan de wat-route is er sprake van visuele agnosie. Patiënten met deze aandoening kunnen wel zien, maar weten niet wat ze zien.

• Multi-sensorische integratie, of multimodale integratie, verwijst naar de integratie van informatie van verschillende zintuigen door het zenuwstelsel. Soms is de informatie van verschillende zintuigen in conflict. Wanneer geluid en zicht bijvoorbeeld met elkaar in conflict zijn is het vaak het zintuig ‘zien’ wat ‘wint’. Dit wordt visuele dominantie genoemd.

Welke perspectieven zijn er op bewustzijn en geheugen? BulletPoints 9

• Het geheugen wordt gedefinieerd als alle informatie in iemands hoofd (mind) en het vermogen om deze informatie op te slaan en op te halen. Volgens het ‘modal model of the mind’ bestaan er drie soorten van geheugenopslag met elk een eigen functie: het sensorisch geheugen (de kortdurende opslag van alle informatie die in het zintuig binnenkomt), het werkgeheugen (de vorm van het geheugen waar bewuste gedachteverwerking plaatsvindt) en het lange termijn geheugen (de vorm van het geheugen waar alles wat een individu weet wordt opgeslagen).

• Geheugenopslag is niet alleen afhankelijk van de verschillende soorten opslag, maar ook van controleprocessen. De controleprocessen in het ‘modal model of the mind’ zijn aandacht, encoding en terughalen (retrieval). Elk controleproces kan gezien worden als een bepaald deel van de gelimiteerde capaciteit van het geheugensysteem en elk controleproces kost een bepaalde hoeveelheid energie.

• De executieve functies zijn de relatief basale en algemeen doelgerichte informatieverwerkingsmechanismen die samen zeer belangrijk zijn voor de planning, gereguleerd gedrag en de uitvoering van complexe cognitieve taken. Deze bestaan grofweg uit drie gerelateerde componenten: het werkgeheugen, switching en inhibitie.

• Het expliciet geheugen (declaratief geheugen) is het soort geheugen dat in de inhoud van bewuste gedachtegang voorziet en erg flexibel is. Het bestaat uit het semantisch geheugen (de opslag van woordbetekenissen en algemene kennis) en het episodisch geheugen (de opslag van herinneringen aan de eigen ervaringen). Het prospectief geheugen bestaat uit herinneringen over het doen van dingen in de toekomst en is een vorm van het episodisch geheugen. Het impliciet geheugen is sterk verbonden aan de context waarin het geleerd is en is meer automatisch.

Welke vormen van intelligentie en redenering zijn er? BulletPoints 10

• Intelligentie is het algemene vermogen om te redeneren. Duale verwerkingstheorieën stellen dat er twee soorten van verwerking bestaan: een manier van verwerking die snel, automatisch en onbewust is, en een manier van verwerking die langzaam, inspannend en bewust is. Kahneman noemt deze twee soorten denken ‘snel denken’ en ‘langzaam denken’. Er bestaan grofweg twee soorten redeneren: inductief redeneren (het proberen om uit observaties of feiten nieuwe principes of stellingen te halen) en deductief redeneren (het proberen tot een logische conclusie te komen die waar moet zijn als je bepaalde aannames voor waar aanneemt).

• De WAIS-III is de meeste gebruikte intelligentietest voor volwassenen. De prestatie van iemand op een intelligentietest geven we aan met een IQ score. IQ staat voor intelligentie quotiënt. IQ is een gestandaardiseerde maat, waarbij 100 de gemiddelde score is en de scores normaal verdeeld zijn.

• Spearman concludeerde dat alle mentale tests enkele gemeenschappelijke factoren meten, gezien de aanwezigheid van de correlatie tussen prestatie op de ene test en prestatie op de andere test. Hij noemde dit 'g', wat staat voor 'general intelligence'. Cattell paste de theorie van Spearman aan door te stellen dat er niet één soort intelligentie was, maar twee: vloeiende intelligentie (het vermogen om relaties tussen stimuli waar te nemen onafhankelijk van eerdere training of instructies over die relaties) en gekristalliseerde intelligentie (het mentale vermogen dat het directe resultaat is van eerdere ervaring).

Hoe verloopt de ontwikkeling van denken en taal? BulletPoints 11

• De ontwikkelingspsychologie richt zich op de veranderingen in vermogens en neigingen die plaatsvinden als iemand ouder wordt. De ontwikkeling van een kind begint al vóór de geboorte, gedurende de prenatale periode. Deze periode is normaal gesproken te verdelen in drie fasen: de zygotische fase (de eerste twee weken van de conceptie), de embryonische fase (de derde tot en met de achtste week na de conceptie) en de foetus fase (de negende tot en met de laatste week van de zwangerschap).

• De eerste 18 tot 24 maanden na de geboorte is een periode van snelle veranderingen in de ontwikkeling. In deze periode wordt de basis gelegd voor de verdere ontwikkeling. Door het aanbieden van stimuli kunnen onderzoekers het perceptievermogen en het geheugen van baby’s testen.

• Piaget noemt vier types schema’s die in opeenvolgende fasen ontwikkeld worden: het sensomotorische schema, het preoperationele schema, het concreet operationele schema en het formeel operationele schema. Vygotsky legde vooral de nadruk op de invloed van de sociaal-culturele omgeving op de ontwikkeling.

• De ontwikkeling van de taal begint met kirren en brabbelen. Vanaf tien maanden lijkt het gebrabbel op lettergrepen en woorden van de moedertaal. Als kinderen oud genoeg zijn om zinnen van meerdere woorden te begrijpen, gebruiken ze de grammaticaregels om de betekenis van een nieuw woord te achterhalen. Chomsky kwam met de begrippen LAD en LASS; twee concepten die van belang zijn bij de taalontwikkeling.

Hoe verloopt de sociale ontwikkeling? BulletPoints 12

• Erikson ontwikkelde een theorie van sociale ontwikkeling, waarin hij stelt dat elke levensfase een bepaald probleem of een set van problemen heeft die we oplossen door interacties met anderen. Bowlby deed onderzoek naar hechting bij kinderen en stelt dat hechting een universeel menselijk fenomeen is met een biologische fundering. Verschillende hechtingsstijlen zijn zekere hechting, vermijdende hechting en angstige hechting.

• Er zijn verschillende manieren waarop ouders en kinderen interacteren. Deze manieren worden ouderschapsstijlen genoemd en worden gekenmerkt door een hoge/lage mate van warmte en een hoge/lage mate van controle. De vier ouderschapsstijlen zijn de autoritaire-, de autoratieve-, de toegeeflijke- en de niet-betrokken/negerende ouderschapsstijl.

• De adolescentie begint met de puberteit en is een overgangsfase tussen kind en volwassene. Kenmerkend voor adolescenten is dat zij zich regelmatig in risicovol gedrag begeven. Hier bestaan diverse theorieën over.

• Volgens Erikson zijn het vinden van voldoening in het werk en het ontwikkelen van intieme, zorgende relaties de doelen van de volwassenheid. Volgens diverse theorieën genieten ouderen meer van het hier en nu, trekken zij zich geleidelijk en vrijwillig terug uit de sociale wereld, maar hechten zij tegelijkertijd meer waarde aan relaties.

Hoe worden sociale perceptie en attitudes gevormd? BulletPoints 13

• De sociale psychologie houdt zich bezig met vragen over hoe mensen elkaar zien en hoe mensen door elkaar worden beïnvloed. Ons oordeel over anderen is vaak het slachtoffer van bias, waardoor ons oordeel niet altijd even correct is. Zo bestaan bijvoorbeeld de persoonsbias, de neiging om te veel de nadruk te leggen op de persoonlijkheid en te weinig op de situatie, en de aantrekkelijkheidsbias die stelt dat we fysiek aantrekkelijke mensen vaak positiever beoordelen.

• Sociale vergelijking is het proces waarin we ons vergelijken met anderen om onze vermogens te evalueren en onze unieke kenmerken te identificeren. Sociale vergelijking is afhankelijk van de referentiegroep die je gebruikt.

• De sociale identiteit is hoe wij onszelf beschrijven als lid van bepaalde groepen. Als we een ander persoon zien in termen van sociale identiteit dan zien we de persoonlijke verschillen niet en zien we de groepsleden allemaal als gelijk. Een stereotype is een schema dat we in ons hoofd hebben over een bepaalde groep mensen. Er bestaan drie niveaus van stereotypes, namelijk het publieke niveau, het persoonlijke niveau en het impliciete niveau.

• De cognitieve dissonantietheorie stelt dat we ingebouwde mechanismen hebben die een gevoel van dissonantie creëren. Wanneer cognitieve dissonantie voorkomt wanneer iemand zich gedraagt op een manier die tegenstrijdig is met de attitudes van die persoon spreken we van het onvoldoende verantwoordingseffect.

Welke sociale invloeden op gedrag zijn er? BulletPoints 14

• Met sociale druk bedoelen we de complete verzameling van psychologische krachten die uitgeoefend wordt door de voorbeelden, oordelen, verwachtingen en vereisten van anderen of deze nou echt bestaan of dat iemand zich dit alleen inbeeldt. Sociale vergemakkelijking is het prestatieverhogende effect dat de aanwezigheid van een publiek kan hebben. Sociale interferentie, ook wel sociale inhibitie genoemd, is het prestatieverlagende effect dat de aanwezigheid van een publiek kan hebben.

• Twee belangrijke experimenten naar sociaal gedrag zijn het experiment van Asch over conformiteit en het experiment van Milgram over gehoorzaamheid.

• Er bestaat een aantal verkooptechnieken die gebruik maken van cognitieve dissonantie (zie hf. 13), zoals de lage bal techniek en de voet-in-de-deur techniek.

• Een sociaal dilemma is wanneer het uitvoeren van een bepaalde actie, of het niet uitvoeren van een bepaalde actie, gewin oplevert voor de persoon zelf, maar schade oplevert voor de groep. Een voorbeeld is het gevangene dilemmaspel.

• Groepspolarisatie houdt in dat discussie er meestal toe leidt dat de meerderheid van een groep een meer extreem oogpunt ontwikkelt dan voor de discussie. Hier bestaan normatieve en informatieve verklaringen voor.

Wat is persoonlijkheid en hoe komt dit tot stand? BulletPoints 15

• Persoonlijkheid is de algemene interactiestijl van een persoon met de wereld. Voor het analyseren van persoonlijkheidstrekken wordt een factoranalyse gebruikt. Er zijn twee manieren waarop psychiologen persoonlijkheidsverschillen proberen te verklaren, namelijk met proximate verklaringen en ultimate verklaringen. De Big Five theorie is een belangrijke persoonlijkheidstheorie die stelt dat er vijf factoren bestaan: extraversie, vriendelijkheid, openheid voor ervaringen, nauwkeurigheid en neuroticisme.

• Hoewel persoonlijkheid een relatief stabiel kenmerk is zijn omgevingsfactoren ook van invloed op persoonlijkheid, bijvoorbeeld de familieomgeving en bepaalde gebeurtenissen.

• Psychoanalyse is de naam van de behandeling van Freud en van zijn theorie over persoonlijkheid. Volgens zijn psychodynamische theorie zijn mensen zich vaak onbewust van hun motieven en hebben zij verdedigingsmechanismen die negatieve gedachten uit het bewustzijn houden.

• Humanistische theorieën gaan ervan uit dat mensen in staat zijn om zichzelf bewust te begrijpen en te begrijpen dat zij zelf de capaciteit hebben om hun eigen pad te kiezen. Sociaal cognitieve theorieën leggen de nadruk op de door eigen sociale ervaring verworven overtuigingen en gewoontes van denken.

Welke soorten psychische stoornissen zijn er? BulletPoints 16

• Diagnostiek is het proces van het opplakken van een label. Zonder classificatie en diagnostiek is het onmogelijk om psychische stoornissen wetenschappelijk te onderzoeken. Het bekendste classificatiesysteem is de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). Er bestaan drie categorieën oorzaken van psychische stoornissen: aanlegoorzaken, aanzetoorzaken en behoudende oorzaken.

• Bij angststoornissen is angst het meest prominente symptoom. Verschillende angststoornissen zijn gegeneraliseerde angststoornis, fobieën, paniekstoornis, posttraumatische stressstoornis en obsessieve-compulsieve angststoornis.

• Bij stemmingsstoornissen verdwijnt de sombere of euforische stemming niet na verloop van tijd zoals normaal het geval is. De voornaamste stemmingsstoornissen zijn depressie en bipolaire stoornis.

• Bij schizofrenie staan hallucinaties, wanen en ongeorganiseerde spraak- en gedrag centraal.

• Een persoonlijkheidsstoornis is een stabiel patroon van gedachten, gevoelens en gedrag dat het gevoel van de zelf, doelen en capaciteit voor empathie en/of intimiteit van een persoon beschadigt. Er bestaan drie clusters van dergelijke stoornissen.

Welke soorten behandelingen zijn er? BulletPoints 17

• In het grootste gedeelte van de westerse geschiedenis voelden samenlevingen zich meestal niet verantwoordelijk voor de zorg van mensen met een psychische stoornis. Sinds de deïnstitutionalisatie in de jaren ’50 van de 20e eeeuw zijn echter diverse behandelingen ontwikkeld die grofweg kunnen worden onderverdeeld in biologische behandelingen en psychotherapie.

• Voorbeelden van biologische behandelingen zijn medicatie zoals antipsychotica en antidepressiva, elektroconvulsietherapie (ECT), psychochirurgie, diepe hersenstimulatie en transcraniale magnetische stimulus (TMS).

• Psychotherapie probeert stemmingen, denken en gedrag te verbeteren door middel van praten, reflectie, oefenen en leren. Het centrale idee in psychodynamische theorieën is dat psychische problemen voortkomen uit onopgeloste mentale conflicten die weer afstammen van het hebben van tegenstrijdige motieven en overtuigingen.

• De humanistische benadering stoelt op het principe dat mensen in staat zijn geschikte keuzes te maken over hun gedrag en dat mensen om zich goed te voelen over zichzelf en om gemotiveerd te zijn om verder te komen in het leven zich geaccepteerd en goedgekeurd door anderen moeten voelen.

• Cognitieve en gedragstherapieën richten zich op de specifieke problemen en symptomen van een cliënt. Zij worden vaak samengebundeld in cognitieve gedragstherapie (CGT.