Misbruik van ouderen gebeurt al eeuwen lang, maar bleef voor lange tijd verborgen. Tegenwoordig is het een probleem van de openbare gezondheid en van de rechtsgang. Deze twee gebieden hebben dan ook veel invloed gehad op de manier waarop het misbruik gezien, geanalyseerd en behandeld wordt.

Geschiedenis

Mishandeling van ouderen werd voor het eerst beschreven in 1975 onder de naam granny battering (mishandeling van oma’s). Mishandeling van ouderen blijkt een universeel fenomeen te zijn en komt dus in alle culturen voor. Door een groeiend belang voor gelijkheid tussen mannen- en vrouwen- en mensenrechten wordt het misbruik van ouderen serieuzer genomen. Tegelijkertijd is er ook meer belang voor huiselijk geweld en een vergrijzende populatie.

Ouderdom

Het bepalen van de leeftijd waarop ouderdom begint, is niet mogelijk. Hierdoor kunnen er moeilijk vergelijkingen gemaakt worden tussen studies en landen. In ontwikkelde maatschappijen begint ouderdom tussen de 60 en de 65 jaar, rond de tijd dat mensen met pensioen gaan. Echter wordt in minder ontwikkelde landen, waar de pensioenleeftijd niet bestaat, wordt weinig waarde gehecht aan deze leeftijdsgrens. In deze landen is de rol die mensen in verschillende leeftijdsperiodes hebben belangrijker. Ouderdom wordt hier gezien als een tijd waarin mensen door beperkingen geen rol meer binnen het gezin kunnen vervullen.

Achtergrond

Er is een groeiende aandacht voor ouderen en ouderenmishandeling. Dit komt mede doordat

er is sprake van een vergrijzende samenleving, ook wel de derde leeftijd genoemd. In 2025 zal het aantal mensen boven de 60 jaar verdubbeld zijn ten opzichte van het aantal ouderen in 1995. Hierdoor zal de prevalentie van het misbruik van ouderen mogelijk ook toenemen. Daarnaast is het zo dat vrouwen overal ter wereld ouder worden dan mannen. Echter is het verschil hiertussen kleiner in ontwikkelingslanden, zoals in Afrika door de aids epidemie.

Tevens is er sprake van demografische veranderingen. Door de toenemende mobilisatie zijn de familiestructuren veranderd. De afhankelijkheid tussen volwassen kinderen en hun ouders is hierdoor verdwenen, waardoor ook de ondersteuning minder is geworden. Dit heeft er voor gezorgd dat ouderen het zowel emotioneel als materieel slechter hebben. Dit is vooral het geval in Afrika waar aids veel voorkomt.

Ouderen missen de steun van hun kinderen, doordat er een generatie wegvalt. Tegelijkertijd worden zij geconfronteerd met de zorg voor hun kleinkinderen.

Daarnaast blijkt dat slechts 30% van de ouderen in de wereld een pensioen heeft. Vooral in Oost-Europa zitten veel ouderen, door het wegvallen van het communisme, zonder een pensioen en zonder bijstand. In andere economieën is er tevens sprake van grote ongelijkheid tussen arm en rijk. Dit heeft verschillende gevolgen, zoals slechte educatie, veel werkeloosheid en dergelijke die ouderen nog kwetsbaarder maken voor mishandeling.

Tevens wordt door het ouder worden de kans op langdurige, ernstige en ongeneesbare ziektes groter. Daarnaast staan deze mensen langer bloot aan omgevingsgevaren en geweld. Toch kunnen veel ouderen, door de vooruitgang in de medische wereld, nog lange tijd zonder beperkingen leven. Dat ouderen langer blijven leven betekent ook dat ervaringen en kennis langere tijd beschikbaar blijven.

Hoe wordt ouderenmisbruik gedefinieerd?

De definitie die veelal gebruikt wordt en opgesteld is door de Action on Elderly Abuse in Engeland, is: Oudermisbruik is een eenmalige of veelvuldige handeling of het nalaten hiervan, waarbij een oudere, die een relatie met vertrouwen heeft met de pleger, stress of leed oploopt.

Deze definitie bestaat uit verschillende aspecten, namelijk dat misbruik van ouderen kan komen door commissie (toebrengen) of omissie (nalaten). Daarnaast speelt de intentie van de pleger een rol. Het misbruik zorgt daarnaast ook voor leed, verwondingen of pijn, het verlies of afbreuk van mensenrechten en een vermindering van de kwaliteit van leven voor de oudere. Of het misbruik gezien wordt als mishandeling, verwaarlozing of misbruik wordt bepaald door de frequentie, de duur, de ernst en de gevolgen. Tevens speelt de cultuur een belangrijke rol.

Er zijn vijf categorieën ouderenmisbruik:

• Fysiek

• Psychologisch

• Financieel of materieel

• Seksueel

• Verwaarlozing

Andere landen zien misbruik als een driehoek van geweld, waarin het slachtoffer, de dader en anderen indirect of direct een rol spelen. In landen, zoals Japan, waarin harmonie en respect een belangrijke rol spelen binnen het gezin en de gemeenschap, wordt elke zorg van ouderen die nagelaten wordt als verwaarlozing gezien.

Traditionele maatschappijen

In de meer traditionele maatschappijen is het zo dat de harmonie van het gezin boven het welzijn van een individu staat. Hiermee wordt ouderenmishandeling als het ware goedgepraat. In andere culturen verliezen ouderen hun rol als hoofd van het huishouden en wordt hen hun zelfstandigheid afgenomen.

Het te veel beschermen van een oudere of het als een kind behandelen kan ook als een vorm van mishandeling gezien worden. Daarnaast worden in India oudere weduwes misbruikt en in Afrika worden oudere vrouwen beschuldigd van hekserij, zodat zij hun plek in maatschappij moeten verlaten. Deze gewoontes zijn deel geworden van hun cultuur en worden mogelijk niet als mishandeling gezien.

Om er achter te komen wat als mishandeling gezien werd en wat als een onjuiste behandeling, werd een focus groep opgericht. Deze groep bestond uit verschillende lokale mensen. Hieruit bleek dat er volgens hen sprake van ouderenmishandeling was als er geen respect was voor ouderen (vorm van verwaarlozing), als zij werden veroordeeld tot hekserij en als zij misbruikt werden door instituties.

Hekserij

500 vrouwen in Tanzania overlijden elk jaar als gevolg van beschuldigingen van hekserij. Al hoewel de bevolking al eeuwen lang in het bestaan van hekserij gelooft, is het geweld de laatste tijd toegenomen. Dit komt waarschijnlijk door de toenemende armoede, het grote aantal mensen en de kleine stukken land die beschikbaar zijn. Daarnaast zoeken zij in tijden moeilijke tijden een zondebok. Door de lage status van vrouwen, zijn zij voornamelijk het doelwit van de beschuldigingen. Meestal gebeurt dit bij ruzie over land, aangezien de weduwe het stuk land erft. Daarnaast kunnen zij ook beschuldigd worden door traditionele genezers en vanwege de mythes. Pas sinds korte tijd is de overheid bezig stappen te ondernemen. Daarnaast proberen stichtingen de houdingen rond hekserij te veranderen en bieden zij praktische middelen aan oudere vrouwen.

De omvang van het probleem

Thuis

Uit vijf onderzoeken naar de prevalentie van ouderenmisbruik, blijkt dat het misbruik onder 4-6% van de ouderen speelt. Echter kunnen er geen vergelijkingen tussen de verschillende studies gemaakt worden, omdat de studies over verschillende tijdsperiodes gemeten hebben. De studies naar de invloed van leeftijd en geslacht zijn niet eenduidig. Sommige studies, zoals in Canada, Nederland, de Verenigde Staten en Engeland, geven aan dat er geen verschil is tussen mannen en vrouwen. Echter bij een studie in Finland werd wel gevonden dat vrouwen vaker het slachtoffer waren dan mannen.

Uit een recent onderzoek in Canada blijkt dat 7% van de ouderen een vorm van emotioneel misbruik, financieel misbruik (1%) en fysiek of seksueel misbruik (1%) in de afgelopen vijf jaar heeft meegemaakt.

Mannen bleken vaker te lijden onder emotioneel en financieel misbruik. Echter in een eerdere Canadese studies werd er minder emotioneel misbruik gevonden (1.4%) en meer financieel misbruik (2.5%).

Institutionele omgeving

Het aantal ouderen dat in een institutie terecht komt is de laatste jaren gegroeid. In veel Afrikaanse landen worden ouderen ondergebracht in ziekenhuizen en huizen voor de minder bedeelden en gehandicapten.

Door sociale, economische en culturele veranderingen zullen mensen in ontwikkelingslanden niet in staat zijn voor hun familie te zorgen, waardoor de vraag naar opvang in instituties nog verder zal groeien.

Er is slechts alleen informatie over de prevalentie van mishandeling in instituties vanuit kleinschalige studies. Uit een Amerikaans onderzoek is gebleken dat 36% van de verzorgers in het afgelopen jaar fysiek misbruik door andere stafleden heeft gezien. Daarnaast geeft 10% aan zelf een ouder mishandeld te hebben. Wat betreft psychologisch misbruik, heeft 81% dit waargenomen en 40% hier aan deelgenomen. Deze resultaten laten zien dat misbruik mogelijk nog vaker voorkomt dan algemeen gedacht wordt. Hierdoor rijst tevens de vraag of veel ouderen niet aan een natuurlijke dood gestorven zijn, zoals meestal wordt gedacht, maar als gevolg van misbruik of verwaarlozing.

De risicofactoren

Om de complexiteit van oudermisbruik te beschrijven, is regelmatig gebruik gemaakt van het ecologisch model, wat ook bij kindermishandeling gebruikt wordt. In dit model wordt rekeningen gehouden met de interacties tussen het individu, de relatie, de gemeenschap en de maatschappij.

Individuele factoren

Eerder werd gedacht dat persoonlijke stoornissen van de slachtoffers de oorzaak waren van het misbruik. Echter is gebleken dat daders vaker last hebben van persoonlijkheids-stoornissen, psychologische problemen en drugs- en alcohol gerelateerde problemen. Ook cognitieve en psychologische beperkingen blijken geen risicofactor te zijn voor de mishandeling. Het is wel zo dat de oudste en de meest beperkte ouderen een groter risico lopen te worden mishandeld. Wat betreft geslacht, hebben oudere mannen evenveel kans om mishandeld te worden dan oudere vrouwen. Het inkomen van de ouderen is ook geen risicofactor. Daarentegen zijn financiële problemen van de mishandelaar wel een risicofactor.

Relationele factoren

Zowel de afhankelijkheid van het slachtoffer als het stressniveau van de verzorger zijn geen risicofactoren. Het is namelijk de kwaliteit van de relatie die van invloed is. Stress kan echter gezien worden als factor die bijdraagt aan de kans op mishandeling. Het is mogelijk dat geweld het resultaat is van een combinatie van verschillende factoren.

Zo kan geweld van een patiënt met dementie, geweld opwekken bij de verzorger. Als de oudere thuis woont bij de verzorger, dan is de kans op mishandeling groter. Afhankelijkheid kan voor een hoger risico op mishandeling zorgen. Dit is niet alleen het geval wanneer de ouder afhankelijk is voor het kind, maar als het kind afhankelijk is van de ouder. Dit wordt ook wel een web van wederzijdse afhankelijkheid genoemd worden. Dit web bestaat uit een sterke emotionele relatie tussen de mishandelde en de mishandelaar, die bij interventie voor belemmeringen kan zorgen.

Factoren van de gemeenschap en de maatschappij

Sociale isolatie is een grote risicofactor en kan zowel oorzaak als gevolg zijn van de ouderenmishandeling. Ouderdom gaat gepaard met meer fysieke en mentale beperkingen en verlies van vrienden en familie. Deze aspecten kunnen tevens leiden tot isolatie.

Factoren in de maatschappij blijken net zo belangrijk te zijn als relationele en individuele factoren. Vooral culturele normen en tradities zijn belangrijk, omdat zij bepalen hoe wij tegen ouderen aankijken. Dat onze maatschappij ouderen als fragiel en kwetsbaar ziet, heeft er mede voor gezorgd dat ouderen doelwit zijn geworden van mishandeling.

In een omgeving waarin veel problemen zijn en waar mensen opgroeien in de armoede en tussen het geweld, worden ouderen nog vaker gezien als doelwit voor misbruik en uitbuiting. Het feit dat ouderen zelf weinig geld hebben en geen pensioen, heeft hen kwetsbaar voor misbruik gemaakt.

Ook politieke veranderingen kunnen de kans op mishandeling vergroten, bijvoorbeeld zoals in Oost-Europa is gebeurd. Hierdoor wordt de algehele gezondheid en het psychosociaal welzijn van een persoon aangetast waardoor deze persoon vatbaarder is voor mishandeling. Factoren die hier aan bijdragen, zijn: groeiende verpaupering, hoge werkeloosheid, weinig stabiliteit en sociale steun én uiting van agressie onder jongeren. In Chinese maatschappijen zijn er andere factoren die bijdragen, namelijk zoals een gebrek aan respect van de jongere generaties, spanning tussen traditionele en nieuwe familiestructuren, herstructurering van de steunnetwerken en migratie van jongeren naar steden waardoor ouderen alleen achterblijven.

Veel studies hebben zich alleen gericht op gezins- en interpersoonlijke problemen. Echter zou een integratief model van de individuele, interpersoonlijke, gemeenschappelijke en maatschappelijke factoren beter zijn bij het doen van onderzoek.

De gevolgen van ouderenmishandeling

De gevolgen voor ouderen kunnen behoorlijk ernstig zijn. Deze mensen zijn vaak zwakker, houden snel iets over aan een verwonding en moeten rondkomen van een beperkt inkomen.

Bij ouderenmishandeling thuis is vaak sprake van ernstige emotionele stress. Zij hebben dan ook vaker last van depressies of psychologisch problemen. Dit kan tevens gepaard gaan met gezondheidsproblemen. Echter is niet te zeggen of deze problemen oorzaak of gevolg zijn. In een onderzoek met 2812 ouderen bleek uit informatie van verzorgers dat dertien jaar na het begin van het onderzoek 40% van de ouderen die niet mishandeld was nog leefde, in tegenstelling tot 9% van de ouderen die wel mishandeld waren. Zelfs na controlering voor meerdere factoren blijkt dat de emotionele stress die mishandeling met zich meebrengt voor een groter risico op overlijden zorgt.

In instituties waarin mensen voor langere tijd kunnen verblijven is in veel landen, veel onderzoek gedaan. Hieruit blijkt dat mensen kunnen door veel verschillende mensen mishandeld worden, zoals familie, verzorgers of een andere bewoner. Ook hoeft verhuizing naar een andere plek, bijvoorbeeld van eigen huis naar een tehuis, er niet voor te zorgen dat het misbruik ophoudt.

Er kan onderscheid gemaakt worden tussen mishandeling of verwaarlozing door een persoon of door een institutie, ook al is vaak moeilijk aan te tonen van welk van de twee sprake is. Vooral omdat deze twee vaak samengaan. De mishandeling binnen een institutie kan te maken hebben met verschillende onderdelen, zoals het geven van verzorging, problemen met de werknemers, problemen met de interactie tussen werknemers en bewoners, de omgeving en het beleid binnen de organisatie. Ook wanneer de zelfstandigheid van de ouderen wordt afgenomen is er sprake van mishandeling. Aan de hand een Amerikaans onderzoek werden 15 punten opgesteld met betrekking tot de problemen die zich voordoen in instituties. Deze kun je vinden op bladzijde 134 van Chapter 5. Abuse of the Elderly. Mishandeling en verwaarlozing komt tevens voor in instituties waarin zorg van hoge kwaliteit gegeven wordt. Elke relatie kan plots omslaan in een mishandelende relatie.

Preventie

Voor ouderen kan het moeilijker zijn om weg te gaan uit een mishandelende relatie, bijvoorbeeld door fysieke of cognitieve beperkingen, door verplichtingen naar het nageslacht en door de steun die deze persoon krijgt. Vaak is de mishandelaar de enige vorm van gezelschap voor de oudere.

Om ouderenmishandeling tegen te gaan wordt op nationaal niveau vaak gebruik gemaakt van Blumer’s model. Hier worden vijf verschillende fases in beschreven, namelijk ontstaan van het probleem, legitimatie van het probleem, mobilisatie van actie, formulering van een officieel plan en implementatie van het plan. De Verenigde Staten heeft één van de vergevorderde systemen om ouderenmishandeling tegen te gaan. In veel andere landen is voornamelijk sprake van lokale initiatieven en systemen. Tevens is er een internationaal netwerk opgezet, namelijk het International Network for the Prevention of Elder Abuse (INPEA). Hun doel is om bewustzijn te creëren bij het publiek, educatie en training te promoten, campagnes te voeren en onderzoek aan te moedigen naar de oorzaken, gevolgen, behandeling en preventie van ouderenmishandeling.

Lokale programma’s zijn voornamelijk te vinden in landen met een hoog inkomen en worden vaak verzorgt door sociale diensten, de gezondheidszorg, het rechtssysteem en andere programma’s die familiegeweld tegen proberen te gaan. Verschillende sociale diensten kunnen zorgen voor onderdak in nood en praatgroepen. Echter in veel landen met een laag inkomen mist de infrastructuur van sociale diensten om dit te organiseren. Zij moeten dit zelf doen en zelf voor inkomsten zorgen. Daarnaast spelen mensen die in de gezondheidszorg werken een belangrijke rol bij het detecteren van mishandeling. Echter zijn dokters hiertoe vaak niet toe in staat omdat zij hier geen training voor hebben gehad.

Ook blijkt dat verplegers vaak beter over weg kunnen gaan met jongeren mensen, dan met ouderen waardoor problemen niet opgemerkt worden. Daarnaast missen vaak protocollen voor het detecteren van ouderenmishandeling.

Onderzoek naar mishandeling zou plaats moeten vinden als mensen wachten met het zoeken naar hulp na een verwonding, als een oudere vage of onmogelijke redenen geeft voor de oorzaak van de verwonding, als de verzorger en de ouderen iets anders vertellen, als beperkte oudere patiënten zonder een verzorger verschijnen en als de lab resultaten afwijken van wat er verteld is. Bij een onderzoek moet er gesproken worden met de patiënt alleen, met de pleger alleen, een volledig geriatrisch onderzoek en de sociale netwerken moeten worden gedocumenteerd. In tabel 5.1 in Chapter 1. Abuse of the Elderly kun je de indicatoren van ouderenmishandeling vinden.

Wettelijke actie

De meeste landen hebben geen wetgeving met betrekking tot ouderenmishandeling. In landen waar deze wel bestaan worden rechtszaken van oudermishandeling ook meestal niet doorgezet doordat ouderen dit zelf niet willen, zij als onbetrouwbare getuigen gezien worden of omdat de mishandeling meestal buiten het zicht van anderen gebeurt.

Er zijn een aantal staten in de Verenigde Staten waarbij het rapporteren van mishandeling verplicht is. Dit is een voordeel als het slachtoffer zelf niet in staat is een melding te doen of als professionals mishandelden niet door wilden verwijzen. Er is nog niet gebleken of deze aanpak werkt. Echter is het melden van mishandeling eerder een probleem die te maken heeft met organisationele, ethische, culturele en professionele factoren.

Educatie

Het doel van educatie is mensen nieuwe informatie te geven, maar ook om houdingen en gedragingen te veranderen. Dit wordt gezien als een fundamentele preventieve strategie. Deze preventie richt zich op professionals die te maken krijgen ouderenmishandeling. Daarnaast vind publieke educatie en bewustmaking plaats. Het geeft mensen inzicht in de vormen van mishandeling, de signalen en waar zij hulp kunnen vinden. De media wordt als een belangrijk middel gezien om deze informatie over te brengen en voor meer bewustzijn te zorgen. Daarnaast zijn er slechts enkele interventieprogramma’s, waarvan de effectiviteit nog niet is aangetoond. De onderzoeken die wel gedaan zijn, missen vaak een controle groep en zijn daardoor methodologisch zwak.

Aanbevelingen

In de toekomst zal er meer kennis moeten komen over het probleem, sterkere wetten en sterker beleid en moeten er meer effectieve preventieve strategieën komen die zich richten op zowel slachtoffers, plegers als instituties. Daarnaast is het belangrijk dat er beter gekeken wordt naar de oorzaken van ouderenmishandeling, de impact die het op de oudere heeft en evaluaties van interventies. Als laatste is het belangrijk dat er iets gedaan wordt aan de mishandelende tradities.