Verbintenissenrecht

Alteri stipulari nemo potest

Niemand kan zich iets laten beloven ten behoeve van een ander. Een derdenbeding was bij de Romeinen verboden. Alleen partijen bij een overeenkomst konden daaraan rechten en verplichtingen ontlenen. Door het opnemen van een boetebeding kon echter vaak hetzelfde resultaat worden bereikt.

Coactus tamen volui

Hoewel gedwongen heb ik toch gewild. Indien een rechtshandeling onder dwang tot stand is gekomen, heeft deze in beginsel toch rechtsgevolgen. Dit blijkt ook uit het feit dat de gedwongen rechtshandeling bekrachtigd kan worden door vrijwillige bevestiging. De exceptie van dwang kan door de bedreigde worden gehanteerd tegen degene die nakoming eist, zelfs indien deze zelf geen dwang heeft uitgeoefend of er zelfs geen weet van heeft.

Emptio tollit locatum

Koop breekt huur. Na overdracht is de nieuwe eigenaar niet gebonden aan de overeenkomst tussen huurder en oude eigenaar. De huurder heeft alleen een persoonlijke actie tegen de oude eigenaar. De conductor was, voor schadevergoeding aangewezen op zijn persoonlijke actio conducti tegen de locator. Tegen de zakelijke actie van de derde (de koper) had hij geen verweermiddel.

Inpossibilium nulla obligatio est

Er kan geen verbintenis bestaan tot prestaties die onmogelijk zijn. Dit had alleen betrekking op prestaties die reeds bij het aangaan van de overeenkomst onmogelijk waren. Thomas van Aquino breidde het uit tot naderhand opkomende onmogelijkheid.

Iudex litem suam facit

De rechter haalt zich een proces op de hals. Een weigerachtige of knoeiende rechter was schadeplichtig. Voor de Romeinen viel dit niet precies onder onrechtmatige daad: quasi ex delicto.

Genus non perit

De soort gaat niet teniet. Bij generieke verbintenissen (soortschulden) blijft prestatie altijd mogelijk, zolang er zaken van de bedoelde soort bestaan.

Mora perpetuat obligationem

Het verzuim doet de verbintenis voortduren. Naast de schade uit het verzuim moest ook de waarde van de zaak vergoed worden.

Nemo turpitudinem suam allegans auditur

Niemand vindt bij de rechter gehoor indien hij een beroep doet op zijn eigen onzedelijk gedrag. Wanneer iemand heeft betaald op grond van een onzedelijke rechtshandeling (afpersing of bedreiging door zijn wederpartij), dan kan hij het betaalde met een condictio terugvorderen. Deze condictio ob turpem causam heeft hij niet wanneer zijn eigen handelen ook onzedelijk was. Terugvordering kan ook niet van een prostituee.

Noxa caput sequitur

De schadetoebrengende handeling volgt de slaaf. De poenale schuld voor een door een slaat onder een andere eigenaar gepleegde onrechtmatige daad, gaat bij vervreemding over op de nieuwe eigenaar.

Omnia iudicia pecuniaria sunt

Alle vonnissen worden in geld uitgedrukt. In het geval van wanprestatie kon geen ontbinding worden gevraagd; slechts een schadevergoeding. Alle processen eindigden bij inwilliging van de eis in een geldelijke veroordeling.

pacta nuda non valent

Onbeschermde overeenkomsten zijn niet geldig. Het Romeinse recht kende een gesloten stelsel van afdwingbare overeenkomsten. Alleen die overeenkomsten waren geldig die waren voorzien van een actie.

Periculum est emptoris

Het risico is voor de koper. De verplichting van de koper om de koopprijs te betalen blijft gehandhaafd, ook al kan de verkoper noch leveren noch wegens wanprestatie aansprakelijk gesteld worden.

Res perit emptori

De zaak gaat teniet ten laste van de koper Bij een wederkerige overeenkomst drukt het risico voor een zaak op de koper. Ging de zaak vóór de levering door overmacht teniet, dan moest de koper toch de koopprijs betalen.

Zakenrecht

Error iuris nocet

Rechtsdwaling strekt de dwalende tot nadeel. De goede trouw beschermde alleen ten aanzien van dwaling rond een feit, niet ten aanzien van dwaling omtrent het recht.

Genus non perit

De soort gaat niet teniet. Zie adagium Verbintenissenrecht.

Mala fides superveniens non nocet

Later opgekomen kwade trouw schaadt niet. In beginsel lette men alleen op wat de usucapient wel of niet wist op het moment van verkrijging. Voor een beroep op verjaring was dus voldoende dat men bij de verkrijging te goeder trouw was. Bewijsrechtelijke regel.

Nemo causam posessionis sibi ipse mutare potest

Niemand kan voor zichzelf de oorzaak van zijn bezit veranderen. Hiermee werd bedoeld dat iemand, van wie vaststaat dat hij oorspronkelijk alleen op grond van bijvoorbeeld een huurcontract een zaak onder zich heeft gekregen, niet met succes in een proces kan volhouden dat hij de zaak later op een andere grond voor zichzelf is gaan houden. Hij kan dan niet eigenmachtig zijn causa veranderen.

Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet

Niemand kan meer recht aan een ander overdragen dan hij zelf heeft. Een traditio mag of kan niets meer aan degene die ontvangt overdragen dan voorhanden is bij degene die tradeert. Indien iemand dominium ten aanzien van een stuk grond had draagt hij dat over door te traderen; indien hij het niet had, draagt hij aan de ontvanger niets over.

Nulli res sua servit

Een erfdienstbaarheid op het eigen erf is voor het recht niet mogelijk. Bij erfdienstbaarheid is er steeds sprake van twee verschillende erven.

Prior tempore potior iure

Wie het eerst is in de tijd heeft de sterkste rechtspositie. Een latere crediteur krijgt meteen een volwaardig pandrecht, maar moet wijken voor iemand met een ouder pandrecht. Bij verschillende personen met een zakelijk zekerheidsrecht gaat degene met een ouder recht voor.

Superficies solo credit

De opstal wijkt voor de grond. De eigenaar van de grond wordt eigenaar van hetgeen erop gebouwd wordt. Door natrekking is de opstal bestanddeel van de grond geworden.

Erfrecht

Nasciturus (conceptus) pro iam nato habetur

Het nog niet geboren kind wordt als reeds geboren aangemerkt,. Verkrijging van rechtsbevoegdheid kan niet plaatsvinden voor de geboorte, tenzij het voor het kind van belang is dat het eerder rechten verkrijgt. Dit is met name het geval als een kind eerst na de dood van zijn vader wordt geboren, ten aanzien van zijn rechten op diens nalatenschap.

Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest

Niemand kan ten dele bij testament en ten dele bij versterf overlijden. Het intestaat en het testamentaire erfrecht sloten elkaar uit. Men kon een nalatenschap niet deels intestaat en deels testamentair vererven. Betrof een testament slechts een deel van de nalatenschap, dan golden die testamentaire bepalingen voor de gehele nalatenschap.

Nomina ipso iure divisa

Schulden en vorderingen worden van rechtswege verdeeld over de erfgenamen in evenredigheid tot de erfdelen. Men kon afspreken dat één erfgenaam een schuld geheel zal dragen, maar derden konden hieraan geen rechten of plichten ontlenen.

Semel heres semper heres

Eenmaal erfgenaam, altijd erfgenaam. Dit geeft de onmogelijkheid weer van erfstelling onder termijn of onder ontbindende voorwaarde. Indien in een testament toch erfstelling onder termijn of onder ontbindende voorwaarde had plaatsgehad, werd de termijn of de voorwaarde voor niet-geschreven gehouden; de ingestelde persoon werd onmiddellijk erfgenaam en bleef dit! het instellen van een erfgenaam onder opschortende termijn was wel mogelijk.

Procesrecht

Confessus pro iudicato habetur

Iemand die heeft bekend, wordt beschouwd als een veroordeelde. Het geding werd door de bekentenis beëindigd. In het geval van een geding dat een prestatie betrof, volgde er nog een schatting (alle vonnissen waren geldelijk).

Inter easdam partes de eadem re ne bis sit actio

Tussen dezelfde partijen mag niet tweemaal over dezelfde zaak een proces plaatsvinden. Na het bereiken van de litis contestatio in een proces konden partijen niet later over dezelfde zaak procederen. Verkorte adagium is de ne bis in idem-regel.

Iudex litem suam facit

De rechter haalt zich een proces op de hals. Zie adagium Verbintenissenrecht.

Iudiciis bonae fidei exceptio doli inest

De exceptie van onbehoorlijkheid ligt opgesloten in de acties van de goede trouw. De exceptie van onbehoorlijkheid had alleen zin in het stricti iuris. De eiser werd al op grond van de redelijkheid en billijkheid door de rechter beoordeeld, waardoor een afzonderlijke invoeging van de exceptie niet nodig was.

Ius curia novit

De rechtbank kent het recht. Deze verplichting is vastgelegd in artikel 48 Rv. De rechter moet de rechtsgronden, die niet door de partijen zijn aangevoerd, ambtshalve aanvullen. De Romeinse rechter kende deze verplichting niet. Deze was gebonden aan de instructies van de praetor.

Lites finiri oportet

Gedingen moeten beëindigd worden. Het betreft hier de proceseconomie en niet de consumerende werking van de litis contestatio.

Nasciturus (conceptus) pro iam nato habetur

Het ongeboren kind wordt als reeds geboren beschouwd. Tenzij het voor het kind van belang was dat het eerder rechten krijgt, vond de verkrijging van rechtsbevoegdheid niet plaats voor de geboorte. De uitzondering werd vooral gevonden in de situatie dat een kind pas na de dood van de vader werd geboren. Het belang lag hierbij in de rechten van het kind op de nalatenschap van de vader.

Ne bes in idem

Niet tweemaal over hetzelfde. Dit heeft betrekking op de consumerende werking van de litis contestatio. Indien eenmaal litis contestatio over een bepaalde aangelegenheid tot stand is gebracht, kan daarvoor niet nogmaals een actie worden verleend.

Omnia iudicia pecuniaria sunt

Alle vonnissen worden in geld uitgedrukt. Zie adagium Verbintenissenrecht.

Res iudicata pro veritate accipitur

Het in het vonnis bepaalde wordt als waarheid aanvaard. Een vonnis werkte in beginsel alleen tussen de partijen en stelde tussen hen de waarheid vast.

Unus testis nullus testis

Eén getuige is geen getuige. Beperkende regel ten aanzien van getuigenbewijs. De verklaring van één getuige moet helemaal niet gehoord worden.

Personen- en Familierecht

Consensus facit nuptias

Het huwelijk komt door wilsovereenstemming tot stand. Beide partijen moesten met het aangaan van het huwelijk instemmen alsmede degene onder wiens macht de partijen eventueel stonden (pater familias).

Servus caput non habet

Een slaaf is geen rechtssubject. De slaven van de Romeinen hadden geen privaatrechtelijke persoonlijkheid. Zij waren rechtsobject en geen rechtssubject. Zij waren aldus voorwerp van rechten en verplichtingen en werden beschouwd als dingen.

Uitwendige rechtsgeschiedenis

Lex posterior derogat legi priori

Een latere wet gaat voor een eerdere. Indien twee constituties dezelfde materie behandelden, dan zette de latere wet de eerdere opzij. Dit gold niet voor de (latere) Griekse vertaling van de Latijnse Novellen uit de wetgeving van Justinianus.