Inleiding

Hieronder bespreken we de beroepscode voor psychologen, die geschreven is door het Nederlands Instituut voor Psychologen (NIP). Alle psychologen die zijn ingeschreven bij het NIP dienen zich aan deze beroepscode te houden. De beroepscode is een kader, dat gebaseerd is op nationale en internationale wetgeving, zoals het Europees verdrag inzake de Rechten van de Mens. De vier uitgangspunten van de beroepscode zijn: verantwoordelijkheid, integriteit, deskundigheid en respect. Het uitgangspunt verantwoordelijkheid is het basisuitgangspunt, maar geen van de punten is belangrijker dan de ander. De psycholoog is verantwoordelijk voor zijn handelen en moet zijn handelen dus kunnen verantwoorden. Psycholoog is een professioneel beroep en bestaat uit vier dingen: deskundigheid, de maatschappelijke rol, de professionele standaard en ethiek. Deskundigheid is het kennen en kunnen van de psycholoog en de maatschappelijke rol is de erkenning van deze deskundigheid, zodat deze deskundigheid toegepast kan worden in de praktijk. De professionele standaard is het professioneel handelen, zoals andere collega’s in dezelfde situatie ook zouden doen en ethiek bestaat uit de normen en waarden die worden gehanteerd bij de professionele standaard. Het NIP probeert om psychologie via deze aspecten steeds beter te professionaliseren.

Inleiding

Hieronder bespreken we de beroepscode voor psychologen, die geschreven is door het Nederlands Instituut voor Psychologen (NIP). Alle psychologen die zijn ingeschreven bij het NIP dienen zich aan deze beroepscode te houden. De beroepscode is een kader, dat gebaseerd is op nationale en internationale wetgeving, zoals het Europees verdrag inzake de Rechten van de Mens. De vier uitgangspunten van de beroepscode zijn: verantwoordelijkheid, integriteit, deskundigheid en respect. Het uitgangspunt verantwoordelijkheid is het basisuitgangspunt, maar geen van de punten is belangrijker dan de ander. De psycholoog is verantwoordelijk voor zijn handelen en moet zijn handelen dus kunnen verantwoorden. Psycholoog is een professioneel beroep en bestaat uit vier dingen: deskundigheid, de maatschappelijke rol, de professionele standaard en ethiek. Deskundigheid is het kennen en kunnen van de psycholoog en de maatschappelijke rol is de erkenning van deze deskundigheid, zodat deze deskundigheid toegepast kan worden in de praktijk. De professionele standaard is het professioneel handelen, zoals andere collega’s in dezelfde situatie ook zouden doen en ethiek bestaat uit de normen en waarden die worden gehanteerd bij de professionele standaard. Het NIP probeert om psychologie via deze aspecten steeds beter te professionaliseren.

Omdat opvattingen over wat ethisch is en wat niet steeds veranderen, wordt de beroepscode vaak aangepast. Er is afgesproken dat dit niet vaker dan eens in de vijf jaar gebeurt, maar er kan wel een toelichting aan de code worden toegevoegd, waarin wel wat kleine veranderingen kunnen staan. De vier uitgangspunten van de NIP zijn in de beroepscode eerst algemeen uitgewerkt en daarna specifiek. De algemene regels zijn meer richtlijnen, zodat psychologen weten hoe ze beroepsmatig moeten handelen. Om te kunnen kijken of iemand zich wel aan de beroepscode houdt, zijn ook de specifieke regels geschreven; zo kun je concreter toetsen of iemand zich hier aan houdt of niet. Een van de functies van de beroepscode is namelijk het zijn van een maatstaf om het beroepsmatig handelen van psychologen te toetsen. Een tweede functie van de beroepscode is het bieden van handvaten voor ethische besluiten die psychologen tijdens hun werk moeten maken. Tot slot fungeert de beroepscode als een gids, waarin cliënten al hun vragen over het werk van psychologen kunnen opzoeken. In de nieuwste versie van de beroepscode is daarom extra aandacht besteed aan het duidelijk uitschrijven van de artikelen, waardoor het voor iedereen leesbaar en te begrijpen is. Hieronder zullen de vier uitgangspunten van de beroepscode besproken worden.

Verantwoordelijkheid

Het eerste uitgangspunt, verantwoordelijkheid, bestaat uit zes aspecten.

• De eerste is de kwaliteit van het beroepsmatig handelen. Dit betekent dat de psycholoog zorgvuldig moet handelen en geen gedrag moet vertonen dat het vertrouwen in hem schaadt. Ook moet zijn beroepsmatige handelen van goede kwaliteit zijn, waarbij hij zich aan ethische normen houdt en voorzichtig is met het gebruik van nieuwe methoden.

• Het tweede aspect is de continuïteit van het beroepsmatig handelen. Dit betekent dat de psycholoog tijdens het hele proces van behandeling verantwoordelijk is voor de cliënt en ook verantwoordelijk is voor de eventuele overdracht van de cliënt. Ook houdt dit in dat de psycholoog verantwoordelijk is voor het dossier. Al deze verantwoordelijkheden stoppen niet per direct wanneer de professionele relatie tussen psycholoog en cliënt beëindigd wordt.

• Het derde aspect is het voorkomen en beperken van schade, door de betrokkene zo min mogelijk bloot te stellen aan nare ervaringen. Als een psycholoog op televisie of via social media iets zegt over personen, wordt er van hem verwacht rekening te houden met de mogelijke schade die het voor de persoon op kan leveren en deze zo veel mogelijk proberen in te perken. De psycholoog hoeft echter geen toestemming te vragen aan de persoon, voordat hij uitspraken doet in de media. Daarnaast is de psycholoog direct verantwoordelijk wanneer hij mensen zonder toestemming onderzoekt. Ook moet de psycholoog zich realiseren dat zijn behandeling vervelende indirecte gevolgen kan hebben. Onder dit aspect valt ook het zo min mogelijk gebruik maken van dierproeven, wanneer de psycholoog een onderzoek uitvoert.

• Het vierde aspect is het voorkomen van misbruik. Hierbij gaat het er vooral om dat de psycholoog er alles aan doet dat er geen misbruik wordt gemaakt van zijn opgestelde dossiers en rapportages.

• Het vijfde aspect, de werkomgeving van de psycholoog, schrijft de richtlijnen voor de collegiale omgeving voor. Zo is de psycholoog zelf volledig verantwoordelijk voor zijn eigen werk en kwaliteiten. Wel draagt de psycholoog ook medeverantwoording voor zijn team en de kwaliteiten van zijn team. Binnen een team moeten psychologen elkaar helpen, maar ook open staan voor discussie over hun handelen. Daarnaast is de psycholoog verantwoordelijk voor de ethische en technische kwaliteiten van mensen die onder zijn leiding werken.

• Het zesde en laatste aspect, verantwoording, houdt in dat de psycholoog in staat moet zijn om zijn handelen aan de hand van dossiers en rapportages te verantwoorden. Wanneer er een klacht tegen hem wordt ingediend, wordt hij geacht om zo goed mogelijk mee te werken. De psycholoog mag bij het verweren van de klacht gebruik maken van het dossier.

Integriteit

Het tweede uitgangspunt van de beroepscode is integriteit, wat uit drie aspecten bestaat.

• Het eerste aspect is betrouwbaarheid, wat inhoudt dat de psycholoog alleen een professionele relatie met de cliënt heeft, wanneer dit ethisch en professioneel verantwoord is. Daarnaast houdt dit in dat er overlegd wordt met de cliënt bij beëindiging van deze relatie. Tenslotte houdt dit in dat de psycholoog objectief en onafhankelijk handelt en anderen niet helpt, wanneer deze dingen doen die tegen de beroepscode ingaan.

• Het tweede aspect is eerlijkheid, wat inhoudt dat de psycholoog geen mensen misleidt en geen onrealistische verwachtingen schept over zijn behandelingen. Bovendien moet hij eerlijk zijn over de financiële kosten. Ook betekent dit dat hij geen misbruik mag maken van zijn kennis en moet hij deze altijd zorgvuldig (statistisch) bewerken en analyseren. De psycholoog moet altijd eerlijk zijn over zijn opleidingen en ervaring en de cliënt informeren over alternatieve behandelingen. Tot het tweede aspect behoort ook de verplichting tot het vermelden van bronnen in artikelen of presentaties.

• Het derde aspect is rolintegriteit, wat inhoudt dat de psycholoog zijn persoonlijke belangen op gebied van zaken, religie en politiek geen rol laat spelen bij zijn werk. De psycholoog moet proberen te voorkomen dat hij voor een cliënt meerdere rollen speelt, bijvoorbeeld wanneer hij de cliënt ook buiten zijn werk ziet. Onder rolintegriteit valt ook de regel dat je geen persoonlijke (seksuele) relatie aangaat met je cliënt en je geen seksuele gedragingen vertoont ten opzichte van je cliënt. Ook moet de psycholoog erkennen dat de belangen van de cliënt en andere betrokkenen soms onverenigbaar zijn en kan hij het beste de opdrachten die onverenigbaar zijn niet aannemen.

Respect

Het derde uitgangspunt is respect, dat uit vijf aspecten bestaat.

Het eerste aspect is algemeen respect, wat inhoudt dat de psycholoog de kennis, ervaring en het inzicht van de betrokkene respecteert. Ook mag de psycholoog zich niet meer met iemands privéleven bemoeien dan noodzakelijk is en moet hij ervoor zorgen dat de waardigheid van mensen niet wordt aangetast. De psycholoog moet zich richten op de individuele cliënt en zijn eigenschappen. Ook houdt dit in dat de psycholoog niemand mag discrimineren.

Het tweede aspect van respect is autonomie en zelfbeschikking. Dit houdt onder anderen in dat de cliënt altijd bij machte is om de relatie met de psycholoog te beëindigen. Wanneer de zelfbeschikking van de cliënt beperkt is, dient de psycholoog wel zo veel mogelijk autonomie te geven. Ook moet de psycholoog toestemming van de cliënt krijgen om samen te werken en moet de cliënt hierbij goed ingelicht zijn over de behandeling. De cliënt mag hierbij ook aangeven wat hij graag zou willen en mag hij ook inzage krijgen in zijn eigen dossier. De cliënt mag ook aanmerkingen geven op het dossier, dingen uit het dossier laten verwijderen en zelfs een verzoek indienen om het hele dossier te laten verwijderen. Deze regel gaat niet op wanneer de cliënt een klacht ingediend heeft, omdat de psycholoog dan gerechtigd is het dossier te gebruiken in zijn verweer. Wanneer derden het dossier willen bekijken, is hier toestemming van de cliënt voor nodig, tenzij derden via wet het recht hebben het dossier te bekijken.

Het derde aspect is de vertrouwelijkheid, wat onder andere inhoudt dat de psycholoog verplicht is tot geheimhouding. De psycholoog moet zorgvuldig met zijn kennis omgaan en deze, zonder toestemming, niet doorgeven aan derden. Deze geheimhouding moet alleen doorbroken worden, wanneer er anders direct gevaar voor mensen ontstaat. Wanneer de psycholoog al verwacht dat deze situatie gaat ontstaan, moet hij de cliënt vast vertellen dat hij de geheimhoudingsplicht gaat doorbreken, wanneer de situatie daadwerkelijk ontstaat. Als een psycholoog in een rechtszaak antwoord moet geven op vragen die in strijd zijn met de geheimhoudingsplicht, kan hij zich beroepen op het recht van verschoning en hoeft hij dus geen antwoord te geven.

Het vierde aspect is gegevensverstrekking, waarbij het gaat om het verspreiden van informatie uit het dossier en het geven een professioneel oordeel door de psycholoog. Dit mag in eerste instantie alleen wanneer de psycholoog hiervoor toestemming heeft gekregen van de cliënt. Wanneer de psycholoog wettelijk verplicht is gegevens te verstrekken, hoeft hiervoor geen toestemming gegeven te zijn door de cliënt. De psycholoog mag wel informatie aan onderzoekers verstrekken, maar alleen zo dat de identiteit van de cliënt niet te achterhalen is. Dit geldt ook voor het informatie verstrekken voor publicaties en onderwijs.

Het vijfde aspect van het uitgangspunt respect is rapportage. De (schriftelijke) rapportage wordt besproken met de cliënt en wanneer hij hierin onjuistheden aantreft, moet de psycholoog deze aanpassen of uit de rapportage halen. Wanneer de psycholoog de rapportage met een derde wil delen, krijgt de cliënt de mogelijkheid de rapportage van te voren in te zien. Bovendien heeft de cliënt het blokkeringsrecht, wat betekent dat hij het recht heeft om rapportage aan een externe opdrachtgever tegen te houden. Het recht gaat niet op wanneer het blokkeringsrecht volgens de wet niet toegestaan is.

Deskundigheid

Het vierde en laatste uitgangspunt van de beroepscode is deskundigheid (drie aspecten).

• Het eerste aspect van deskundigheid is het ethische reflectie, waarbij de psycholoog op de hoogte moet zijn van de ethische aspecten en wettelijke bepalingen. Ook moet de psycholoog kritisch nadenken over zijn handelen en zijn eigen normen en waarden.

• Het tweede aspect van deskundigheid is vakbekwaamheid, wat inhoudt dat de psycholoog deskundig is en zijn deskundigheid blijft ontwikkelen door literatuur en bijscholing. Vakbekwaamheid houdt ook in dat de psycholoog doeltreffende methoden gebruikt.

• Het laatste aspect van deskundigheid is de grens van beroepsmatig handelen. Dit houdt in dat de psycholoog weet wat hij kan en geen opdrachten aanneemt die buiten zijn kunnen zijn. Wanneer hij wel een te moeilijke opdracht heeft, moet hij zelf hulp inschakelen. Ook gebruikt de psycholoog alleen methoden die hij door zijn opleiding mag gebruiken en moet de psycholoog zijn handelen altijd kunnen rechtvaardigen, door zijn rapporten. De psycholoog moet voorkomen dat hij psychische of lichamelijke klachten krijgt, waardoor hij minder goed kan handelen. Wanneer hij toch klachten krijgt, moet hij zijn werk tijdelijk neerleggen.

Bijzondere omstandigheden

De beroepscode is geen handleiding die in elke situatie kan bepalen wat het beste is om te doen. Per situatie moet gekeken worden naar wat het beste is om te doen, vooral wanneer het gaat om twee richtlijnen die elkaar tegenspreken en er een ethisch dilemma ontstaat. Wanneer twee regels niet tegelijk gevolgd kunnen worden, moet de psycholoog een afweging maken van de gevolgen van de keuze tussen beiden. Soms móet een psycholoog ook afwijken van de beroepscode, ook al zijn er geen tegenstrijdige regels, en dan moet hij de beroepsvereniging of een buitenstaander, een collega, raadplegen. Een beslissing die afwijkt van de beroepscode moet goed gegrond zijn. Soms kan de wet ervoor zorgen dat een psycholoog af moet wijken van de beroepscode, dan dient hij zich wel zoveel mogelijk aan de andere regels van de beroepscode te houden.

Minderjarige cliënten

Wanneer een cliënt onder de 16 jaar is, of boven de 16 jaar maar niet in staat is tot zelfbeschikking, beschikken zijn of haar wettelijke vertegenwoordigers over de rechten die beschreven zijn in de beroepscode. Wanneer de cliënt 12 jaar is of ouder, dient hij wel zoveel mogelijk te betrokken worden bij deze rechten.

De klachtenprocedure

Wanneer een psycholoog die ingeschreven is bij het NIP zich niet houdt aan de beroepscode, kan iemand een klacht tegen hem of haar indienen. In het Reglement voor het Toezicht van het NIP staat vastgelegd hoe de klachtenprocedure verloopt. De klacht zal eerst behandeld worden door het College van Toezicht en hoger beroep vindt plaats bij het College van Beroep. Wanneer een klacht gegrond is, kan de psycholoog op vier manieren worden gestraft. De eerste is een waarschuwing en de tweede een berisping, een wat strengere waarschuwing. De derde manier is het tijdelijk schorsen, hoogstens twee jaar, van de psycholoog. De psycholoog is dan tijdelijk geen lid meer van het NIP. De vierde en hoogste straf is het beëindigen van het lidmaatschap van het NIP. De psycholoog mag dan ook nooit meer lid worden van het NIP. Het College van Toezicht en het College van Beroep hebben dezelfde mogelijkheden wat betreft straffen uitdelen, maar hebben geen van beiden de macht om de psycholoog te ontslaan.