Beleidsmakers maken graag gebruik van de wijkgedachte. Dit doen zij al vele jaren lang. Er zijn verschillende redenen waarom de wijkgedachte voor beleidsmakers aantrekkelijk is, onder meer omdat deze aanpak een integrale aanpak mogelijk maakt. Dit verband tussen wijkgedachte en integraliteit wordt vaak benoemd, maar is echter verondersteld. Op dezelfde manier wordt ook veronderstelt dat de wijkgedachte bij zou dragen aan sociale cohesie en het verbeteren van de sociale integratie. In dit hoofdstuk wordt gekeken in hoeverre het eigenlijk gerechtvaardigd is dat de wijkgedachte zo populair is.

De wijkaanpak: goed of slecht?

De wijkaanpak kan in veel situaties goed gebruikt worden. Wanneer men problemen ondervind in het samenleven, kunnen verschillende bevolkingsgroepen toleranter en intensiever met elkaar optrekken. Met name bij sociaal-culturele kwesties heeft de wijk de juiste schaal om deze problemen aan te pakken. Het is echter minder duidelijk of de wijkaanpak ook effectief is wanneer het sociaal-economische problemen betreft. Beleidsmakers veronderstellen nog altijd dat de wijkaanpak sociaal-economische problemen kan oplossen, terwijl daaraan al vele jaren door wetenschappers wordt getwijfeld. Al in de jaren vijftig werden twijfels geuit, door te stellen dat mensen helemaal niet zo veel waarde hechten aan hun wijk en dat de aanpak naïef zou zijn. Ook zouden de oorzaken van sociaal-economische problemen vaak op een grotere schaal liggen (mensen zijn niet werkloos omdat er alleen in hún buurt geen werk is). Sommige gemeenten houden daar rekening mee, en ondanks dat zij gebruik maken van wijkgericht beleid zijn zij zich er ook bewust van dat de oorzaken van de problemen misschien niet op het niveau van de wijk liggen.

Probleemwijken

Probleemwijken betreft wijken in de grote steden die veel probleemverschijnselen hebben. Deze problemen zijn vaak het gevolg van de plaats van het arbeidsaanbod, de scholing van de burgers, de veiligheid en criminaliteit, veranderende normen en waarden en verkrotting in de buurt. De burgers die in zulke wijken wonen zijn vaak langdurig werklozen, laaggeschoolde jongeren, immigranten of ouderen. Door combinaties van probleemverschijnselen en probleemgroepen ontstaan de probleemwijken. Het zijn met name deze wijken die met de wijkaanpak verbeterd moeten worden. De vraag is echter waarom in deze buurten deze verschijnselen zo aanwezig zijn, en wat precies de oorzaken en wat de gevolgen zijn.

Individualistisch versus structuralistisch

Een onderklasse wordt gedefinieerd als zijnde een groep die structureel is (of wordt) uitgesloten van de arbeidsmarkt. De discussie over de oorzaken van het ontstaan van deze onderklasse is verdeeld in twee kampen: een individualistische en een structuralistische benadering. De individualistische benadering legt de nadruk op de personen zelf, handelend of niet-handelend. Zij besteden geen aandacht aan de structurele ontwikkelingen die het handelen beïnvloeden. Men focust op de keuzen van de mensen en op financiële prikkels om gedrag te sturen. Men gelooft dat de verzorgingsstaat mensen passief houdt en mensen een ‘cultuur’ van werkloosheid kunnen creëren. De oplossingen zouden liggen in straffen, het verkleinen van de verzorgingsstaat en kostenverlaging. De structuralistische benadering legt de nadruk op economische en maatschappelijke ontwikkelingen die buiten de levens van de burgers om plaatsvinden. Deze ontwikkelingen leggen beperkingen op aan de burgers. De verzorgingsstaat zou mensen moeten helpen om zichzelf te helpen. De nadruk ligt op preventie, vermindering van de sociale kosten en het verminderen van de ongelijkheid.

De noodzaak van beide benaderingen

Veel mensen hebben negatieve, individuele gedragingen, maar er zijn tevens veranderingen in de maatschappij gaande die er voor zorgen dat wij soms meer begrip hebben voor het gedrag van de burgers. Het heeft geen zin om een van de beide benaderingen te kiezen, daar het altijd gaat om een wisselwerking tussen structurele ontwikkelingen en (a)moreel gedrag van individuen.

Werkloosheid als voorbeeld

De kern van het werkloosheidsprobleem in achterstandswijken is een sterke discrepantie tussen vraag en aanbod van arbeid in bepaalde probleemwijken in de grote steden. Er is vraag naar hooggeschoolde arbeid, terwijl er een aanbod is van laag- of niet-geschoolde arbeid. Langdurige sociale processen en ongecoördineerd verzorgingsstaatbeleid hebben bijgedragen aan het versterken van de problemen, welke kunnen worden aangepakt in een samenwerking tussen structurele en individuele strategieën, en de overheid en particuliere organisaties.

Werkloosheid onder jongeren

Er bestaat een grote werkloosheid onder ongeschoolde, laag-geschoolde jongeren. Het probleem is dat zij langdurig werkloos zullen blijven, ondanks een groeiende economie. Dit omdat ongeschoolde arbeid vaak wordt verricht door goed geschoolde jongeren uit betere milieus. Daar bestaat dus ook een discrepantie tussen vraag en aanbod. Behalve diploma’s ontbreekt het ongeschoolde jongeren ook vaak aan buitenschoolse vaardigheden (e.g. zelfbeheersing, vroeg opstaan, oogcontact maken). Deze vaardigheden zijn belangrijk op de arbeidsmarkt en kunnen niet een gerichte wijkcursus worden aangeleerd. Het aanpakken van dit probleem vraagt om creativiteit, soepelheid van de lokale overheid en financiering.

Een oplossing met een gelaagde structuur

De oplossing is volgens de auteurs niet gelegen in de eendimensionale wijkaanpak. Volgens hen moet de oplossing bestaan uit de volgende vier punten:

• Het zelfrespect en zelfvertrouwen van de burgers in probleemwijken moet worden versterkt.

• Er moeten structurele oplossingen komen in de werktoeleidingssfeer en in de financieel-economische sfeer.

• Er moeten gemeenschapsprojecten worden opgezet waar particuliere initiatieven als groep nieuwe oplossingen kunnen ontwikkelen, in plaats van het geven van individuele voorkeursbehandelingen.

• De zelfwerkzaamheid van de langdurig niet-werkenden moet worden verhoogt.

Twee modellen van werktoeleiding

Er worden twee modellen van aanpak gebruikt in de huidige werktoeleiding. De aanbodgestuurde aanpak stelt dat er te veel werkzoekenden in de wijk zijn, die massaal moeten worden geschoold. Als zij niet willen meewerken dan kan dat leiden tot boetes en financiële straffen. Het resultaat van dit beleid is echter dat de ‘besten’ van de ‘slechtsten’ alsnog het eerste werk vinden, terwijl de rest alsnog achterblijft. Bij de vraaggestuurde aanpak gaat men op zoek naar waar naar werk gevraagd wordt. Vervolgens proberen zij om de inwoners van de probleemwijken naar die banen toe te krijgen.

Een ‘bescheiden’ wijkaanpak

De auteurs stellen voor om de wijk als aangrijpingspunt te gebruiken. Wijken kunnen verzamelplaatsen van probleemjongeren zijn. Deze plaatsen kunnen dan worden gezien als het startpunt van waaruit de jongeren naar het werk kunnen worden geholpen. Het betreft een dubbele politiek van enabling en empowerment van een persoonlijke en een structurele aanpak. Behalve dat de wijk als verzamelpunt kan worden gezien, speelt zij maar een kleine rol in het beleid. Omdat de wijk uiteindelijk niet de oorzaak is van de werkloosheid.

Afsluiting

Het lijkt logischer dat burgers hun wijk overdag zouden verlaten om ergens anders te werken, dan dat zij hun wijk permanent moeten verlaten omdat zij ergens anders worden gehuisvest als gevolg van arbeidstoeleidingsbeleid. Toch zijn de conclusies over de wijkaanpak genuanceerd, daar zij in sommige domeinen wel degelijk effectief kan zijn. Met name sociaal-culturele problemen kunnen met de wijkaanpak goed worden aangepakt. Veel sociaal-economische problemen daarentegen vinden hun oorzaak buiten het wijkniveau, en ook al kan wijkgericht beleid de gevolgen daarvan wel proberen te minimaliseren, zij pakt de oorzaken er van niet aan.