JoHo

Het Nabije Oosten in de Oudheid

1 Egyptische en Mesopotamische beschavingen komen op

De Egyptische en Mesopotamische (huidig Irak) beschavingen kwamen op in de steentijd, een periode die onder te verdelen is in de oude, midden- en nieuwe steentijd. In de eerste twee perioden stonden vooral de nomadische jagers-verzamelaars centraal. Aan het einde van de middensteentijd werden werktuigen verbeterd, waardoor men langer op dezelfde plek kon blijven wonen. In de nieuwe steentijd (neolithicum) ontwikkelde zich landbouw (voornamelijk graanverbouwing) en veeteelt. Dit wordt de neolithische revolutie genoemd.

Er zijn twee typen landbouw: regenlandbouw en irrigatielandbouw. Regenlandbouw is pas mogelijk als minstens 250 mm neerslag per jaar valt en bestond daarom alleen in Iran, Noord-Irak, Noord-Syrië en het kustgebied van de Middellandse Zee. Het nadeel van regenlandbouw was het risico op te weinig neerslag, wat op korte termijn voedselcrises kon veroorzaken en op langere termijn politieke en sociale gevolgen kon hebben. Zo konden rijken te maken krijgen met agressieve nomaden die op zoek waren naar vruchtbaar land. Irrigatielandbouw is op te delen in natuurlijke en kunstmatige irrigatie, en is productiever dan de regenlandbouw.

Door de uitvinding van de landbouw konden mensen sedentair gaan leven en zich gaan bezighouden met andere zaken dan voedselwinning. Zo ontstond onder andere het ambt van de timmerlieden, leerlooiers, schrijvers en metaalbewerkers. Ook kwam een ambtenarenapparaat en priesterkaste op. Urbanisatie kwam op gang met de grootste steden aan de rand van grote rivieren.

Het centrum van de stad in Mesopotamië was de tempel, waar de staatsgodheid woonde en onderhouden moest worden. Er ontwikkelde zich een tempeleconomie, waarbij de tempel haar grote grondgebied gebruikte voor landbouw, ambachten en veeteelt. Tussen 3400 en 3200 v. Chr. ontstond het spijkerschrift uit behoeften van die tempeleconomie, en niet veel later ontwikkelde zich ook het hiëroglyfenschrift. Beide schriften zijn pictografisch en ideografisch. Later konden tekens ook voor klanken staan. Slechts een kleine groep professionals waren in staat deze ingewikkelde schriften te beheersen.

De stadsbevolking bestond voor negentig procent uit boeren die elke dag naar hun akkers trokken om er te werken. Er bestond een tegenstelling tussen de sedentaire en de nomadische levenswijze. Landbouwers leefden voornamelijk sedentair en veetelers nomadisch. Er was ook sprake van “transhumance”, waarbij mensen bijvoorbeeld per seizoen van woonplaats veranderden. Sedentair levenden waren vaak bang voor plunderingen door nomaden, maar ze konden ook niet zonder hen: ze hadden elkaars producten nodig.

Overeenkomsten tussen Egypte en Mesopotamië waren de afhankelijkheid van rivierwater, de geringe regen die er viel en het gebrek aan grondstoffen in beide gebieden. Er zijn twee belangrijke verschillen te detecteren.

1. In Egypte overstroomde de Nijl voor de zaaitijd (natuurlijke irrigatie was mogelijk) en had het water een betere kwaliteit. Hierdoor kon men tarwe verbouwen. In Mesopotamië stroomden de Eufraat en Tigris over na de zaaitijd en was het water zouter. Hier was kunstmatige irrigatie noodzakelijk en kon alleen gerst verbouwd worden.

2. Egypte lag relatief geïsoleerd door de plotselinge overgang van vruchtbaar land naar woestijn. In Mesopotamië bestond een veel vloeiendere overgang van vruchtbaar naar minder vruchtbaar land. Hierdoor had dit gebied constant te maken met binnendringers. Er bestond desalniettemin een grote mate van continuïteit omdat de nieuwe heersers zich aanpasten aan de culturele traditie van het gebied.