Welke terreinen beslaat het staats- en bestuursrecht?

Het terrein van het staats- en bestuursrecht beslaat een grote diversiteit aan juridische verschijnselen:

• Organen met hun verschillende wijze van samenstelling (bijvoorbeeld verkiezing of benoeming) en verschillende bevoegdheden;

• Besluiten van verschillende aard (bijvoorbeeld algemeen verbindende voorschriften en beschikkingen);

• Verschillende controlemechanismen (bijvoorbeeld de ministeriële verantwoordelijkheid);

• Bevoegdheidsverdeling (onder andere territoriaal en functioneel); verschillende rechtsbeschermingsvoorzieningen.

Welke rechtsgebieden zijn er?

De structuur van de rechtsorde wordt traditioneel bepaald door drie rechtsgebieden:

1. Privaatrecht (particulieren onderling);

2. Staats- en bestuursrecht (overheid / burger en overheidsinstanties onderling, betreft alle onderwerpen behalve strafrechtelijke bejegening);

3. Strafrecht (betreft strafrechtelijke bejegening overheid / burger).

Deze drie terreinen kunnen worden onderscheiden in een formeel deel (inzake de procedurele normen) en een materieel deel (inzake inhoudelijke normen). Ten aanzien van de indeling van de rechtsorde in privaatrecht, staats- en bestuursrecht en strafrecht wordt traditioneel de hoofdonderscheiding gehanteerd tussen enerzijds het privaatrecht (rechtsbetrekkingen tussen particulieren onderling) en anderzijds het publiekrecht (strafrecht en staats- en bestuursrecht).

Op welke manieren kan de overheid handelen?

Het handelen van de overheid kan onderscheiden worden in:

• Feitelijke handelingen;

• Rechtshandelingen;

• Privaatrechtelijke handelingen;

• Publiekrechtelijke handelingen (meestal een eenzijdig bindend besluit).

Niet alle publiekrechtelijke rechtshandelingen zijn eenzijdig. Sommige publiekrechtelijke rechtshandelingen (bijvoorbeeld het sluiten van een verdrag) zijn tweezijdig. Ook de meeste privaatrechtelijke rechtshandelingen van de overheid (bijvoorbeeld de uitgifte van bouwrijpe grond door een gemeente aan een burger) zijn tweezijdig.

Het staatsrecht betreft voornamelijk besluiten van hoogste staatsorganen en de organisatorische structuur van die organen. De organisatorische structuren van veel organen (ambten) zijn geregeld in de Grondwet of in de zogenoemde ‘organieke wetten’ (bijvoorbeeld de Provinciewet en de Gemeentewet). Het bestuursrecht heeft betrekking op organen op specifieke gebieden en de organisatorische structuur van die organen. De bestuursrechtelijke bevoegdheden zijn aan organen opgedragen. Een bestuursrechtelijke wet kan een apart orgaan in het leven roepen. Er is geen scherp onderscheid tussen het staats- en bestuursrecht. Het verschil tussen het staatsrecht en het bestuursrecht is niet van groot belang. Slechts op grond van historie en gewoonte worden sommige terreinen tot het staatsrecht gerekend en andere tot het bestuursrecht.

Het staats- en bestuursrecht is onderdeel van het publiekrecht (dus de relatie tussen de burger en de overheid). Staatsrecht en bestuursrecht zijn niet hetzelfde, het staatsrecht houdt zich vooral bezig met het Statuut van het Koninkrijk, de Grondwet en organieke wetten (wetten die betrekking hebben op de organen en de organisatie van de Staat en zijn onderdelen), decentralisatie, grondrechten, politieke rechten (dus regering-ambten-ministers etc.). Het bestuursrecht daarentegen betreft de rechtsbescherming van de burger indien deze een procedure begint tegen de overheid, de normen voor bestuur en technische wetgeving en uitvoering.

Welke soorten overheidsbesluiten zijn er?

Binding houdt in dat men zich aan een besluit moet houden.

• Eenzijdig bindende overheidsbesluiten: de geadresseerde wordt ergens toe verplicht of ondergaat verandering in rechtssituatie (bijvoorbeeld het krijgen van een verkeersboete door de politie). De gelding van het besluit is niet afhankelijk van instemming van hen tot wie het besluit is gericht. In eerste plaats is de burger normgeadresseerde, maar dit kan ook de overheid zijn;

• Meerzijdig bindend: bijvoorbeeld een regeling tussen twee gemeenten;

• Niet bindend: een plan met indicatieve betekenis dat te verwachten ontwikkelingen weergeeft.

De aard van overheidsbesluiten verschilt:

• Algemeen verbindende voorschriften (in alle gevallen geldig en toepasbaar);

• Beschikkingen (gericht op een concreet geval, bijvoorbeeld een vergunning);

• Beleidsregels (pseudo-wetgeving, inhoudend dat een ambt gebonden is aan afspraken over hoe beleid gevoerd moet worden);

• Plannen die op bepaalde wijze bindend effect hebben;

• Vonnissen, uitspraken, arresten.

Waarom zijn bindende overheidsbesluiten noodzakelijk?

Over het algemeen zijn overheidsbesluiten eenzijdig en bindend. Een samenleving heeft bindende besluiten nodig, omdat er altijd voorzieningen getroffen moeten worden die de gehele gemeenschap aangaan en omdat er een collectief budget beheerd moet worden. Naarmate de samenleving complexer wordt, worden bindende besluiten steeds belangrijker om:

• Productie/consumptie veilig te stellen;

• Economische doelstellingen te bereiken (sturing);

• In te kunnen grijpen in de concrete rechtspositie van burgers om zo te voorkomen dat gemeenschapsbelangen worden aangetast en zwakkeren de dupe worden (interactie).

Waarom zijn bindende besluiten problematisch en wat houdt de aanvaardbaarheid van deze besluiten in?

Als een besluit maatschappelijk omstreden is, zal de overheid zorgvuldig alle opvattingen aanhoren en een besluit nemen. Het is onmogelijk om ieders stem mee te laten gelden. Dat zou de besluitvorming blokkeren. Daarom zijn de overheidsbesluiten eenzijdig bindend. Een kernprobleem van het staats- en bestuursrecht is de aanvaardbaarheid van deze bindende besluiten.

De aanvaardbaarheid wordt bepaald door een normatieve, binnen de gemeenschap geldende opvatting omtrent wat redelijkerwijs aanvaard dient te worden.

Aanvaardbaarheid houdt in dat:

1. Ingrijpende voorzieningen die de gehele gemeenschap raken, worden gedragen door de volksvertegenwoordiging;

2. Minderheidsopvattingen worden gerespecteerd;

3. Er geen bevoordeling / benadeling is die niet zakelijk gerechtvaardigd is;

4. De vrijheid van burgers zo veel mogelijk wordt ontzien en in basisbehoeften wordt voorzien.

Aanvaardbaarheid is een normatief gekleurd begrip: mensen denken er verschillend over en het verandert met de tijd. Dit kan leiden tot conflicten en spanning met rechtsregels.

Stampvragen

1. Door welke drie rechtsgebieden wordt de rechtsorde bepaald?

2. Welke soorten handelingen zijn er van de overheid?

3. Leg het verschil uit tussen staats- en bestuursrecht.

4. Valt bestuursrecht onder privaat of publiekrecht?

5. Geef een voorbeeld van een organieke wet.

6. Omschrijf puntsgewijs aanvaardbaarheid.