Je kunt jezelf veel vragen stellen over de manier waarop je handelt in bepaalde situaties in het dagelijks leven. Deze vragen (en uiteraard de antwoorden op die vragen) helpen je om kritisch te kijken naar je eigen gedrag in een bepaalde situatie. Je bekijkt de gebeurtenissen dan op een reflectieve manier.

Gedrag = waarneembaar + niet-waarneembaar

Gedrag is datgene wat je doet en de manier waarop je het doet. Waarneembaar gedrag is gedrag dat anderen kunnen waarnemen. Dat is jouw handelen. Niet-waarneembaar gedrag kunnen anderen niet waarnemen. Dat is jouw beleving, datgene wat jij denkt of voelt. Niet-waarneembaar gedrag kan wel leiden tot waarneembaar gedrag: als jij boos bent op iemand kunnen anderen waarnemen dat jij tegen diegene schreeuwt. Gedrag kun je interpreteren: je kunt het verklaren, je kunt er een betekenis aan geven. Hetzelfde gedrag kan door verschillende mensen verschillend worden geïnterpreteerd. Zowel erfelijke factoren als omgevingsfactoren spelen een rol bij gedrag. Gedrag kun je je voorstellen als een ijsberg (McClelland). Het gedeelte boven water is waarneembaar voor anderen. Dat deel geeft weer wat je doet en bestaat uit je kennis en je vaardigheden. Onder water zit een heel groot niet-waarneembaar deel, waarvan je jezelf (nog) niet altijd bewust bent. Dit niet-waarneembare deel is opgedeeld in twee stukken. In het gedeelte net onder het wateroppervlak zit datgene wat je vindt: je opvattingen, je normen en waarden, en je eigenschappen. Daaronder, dus nog dieper onder water, zit datgene wat je wilt: je motieven en je drijfveren. Door jezelf reflectievragen te stellen over het waarneembare gedrag krijg je informatie over het gedrag dat niet waarneembaar is.

Je bewust worden van je eigen gedrag

Je handelt in verschillende situaties zoals je dat gewend bent: privé, tijdens je studie, op je werk. Dat doe je zowel bewust als onbewust. Door na te denken over een gebeurtenis kun je jezelf de vraag stellen welke gevolgen jouw gedrag heeft en of je verantwoordelijk bent voor die gevolgen. Op die manier kijk je bewust naar je gedrag. Vaak kun je wel aangeven wat een ander naar jouw mening wel of niet had moeten doen in een bepaalde situatie. Maar kun je ook kritisch naar jezelf kijken? Ben je bereid om je eigen gedrag onder een vergrootglas te leggen? Een situatie waarover je kunt reflecteren wordt een betekenisvolle situatie genoemd. Een gevoelssignaal geeft aan dat er voor jou sprake is van een betekenisvolle situatie: je voelt je ergens onprettig of juist prettig over. Dit gevoel is iets wat je overkomt, je hebt er niet altijd invloed op. Je lichaam en je geest geven dit signaal af. In dit stadium is het gevoel nog niet bewust, het sluimert: het is een indicator voor het ervaren van een betekenisvolle situatie. Je bewust worden van je gevoel in een betekenisvolle situatie is een vaardigheid die je kunt leren door naar je gevoel te luisteren. De somatische bestempelingshypothese (Damiaso) gaat ervan uit dat mensen in staat zijn om heel snel de juiste keuzes te maken op basis van gevoelens die zij hadden bij eerdere (vergelijkbare) situaties. Bij een betekenisvolle situatie gaat het erom dat de situatie voor jou betekenisvol is. Voor een ander hoeft die situatie niet betekenisvol te zijn. Jij hebt bepaald gedrag laten zien en daarover ga je jezelf vragen stellen. Je gaat je gedrag onderzoeken. Je onderzoekt daarbij je handelen, je denken én je voelen. Vaak reflecteer je achteraf, maar je kunt ook tijdens de situatie (in actie) of vooraf reflecteren. Reflectie achteraf is echter de eerste stap wanneer je leert reflecteren.

Vragen stellen aan jezelf

Gesloten vragen:

• Kun je beantwoorden met ja of nee (of met soms of misschien)

• Kunnen duidelijkheid bieden, maar ze leiden dus tot een kort antwoord

Open vragen:

• Beginnen met een vraagwoord (wie/wat/waarom/hoe/…)

• Geven jou (of de ander) ruimte voor het formuleren van een antwoord

• Nodigen uit om meer informatie te geven, bijvoorbeeld over beweegredenen

• Helpen je om je gedrag vanuit meerdere invalshoeken te bekijken

• Helpen je om je antwoorden te nuanceren (geldt jouw ja of nee in alle situaties?)

Je kunt ook verbredende vragen stellen (verschillende onderwerpen bespreken) of verdiepende vragen (dieper ingaan op een bepaald onderwerp). Tijdens de reflectie gebruik je al deze soorten vragen. Doorvragen is belangrijk: net zo lang doorgaan met vragen stellen totdat je een bevredigend antwoord hebt. Wanneer je vragen aan een ander stelt, moet je voorzichtig zijn met ‘waarom’-vragen. De ander kan zich namelijk aangevallen voelen of het gevoel hebben dat hij/zij zich moet verantwoorden. Het is heel belangrijk om nieuwsgierig te zijn naar je eigen gedrag. Zie het als een interview met jezelf: door jezelf veel (goede) vragen te stellen krijg je veel (goede) antwoorden. Zo haal je zo veel mogelijk belangrijke dingen over jezelf naar boven. Je dwingt jezelf om goed na te denken over je mening of over je gedrag. Op deze manier ontwikkel je zowel zelfkennis als (zelf)inzicht, wat je weer kan helpen om gedrag van anderen te begrijpen. Vragen stellen aan jezelf helpt je om gedachten en gevoelens over een bepaalde situatie te ordenen. Het geeft daarmee een bepaalde houvast. Je legt je eigen gedrag aan jezelf uit. Dat noem je expliciteren. Je benoemt processen waar je je anders niet bewust van zou zijn, om je juist wel bewust te worden van je gedrag. Vragen stellen aan jezelf helpt je ook om eerst goed na te denken voordat je reageert op iets wat de ander heeft gezegd of gedaan. Reflectie achteraf kan zo reflectie vooraf worden: het helpt je bij het handelen in nieuwe situaties.