Wat is codificatie?

Bij de Romeinen en de Grieken werd al onderscheid gemaakt tussen geschreven (ius ex scripto) en ongeschreven recht (ius ex non scripto). Codificatie valt onder het geschreven recht en vloeit voort uit de behoefte aan rechtszekerheid. Codificatie is een geschreven recht, waaraan de overheid een aan haar gezag ontleende, uitsluitende geleding toekent. Dit zorgt ervoor dat de rechtsoptekening volledig is. Het was de Engelsman Jeremy Bentham (1748-1832) die het woord voor het eerst gebruikte ten tijde van de Verlichting. Een codificatie moet voldoen aan drie kenmerken:

• Er moet een overheid zijn die gezag uitoefent over haar onderdanen;

• Het moet op schrift gesteld recht betreffen, en

• Dat recht moet volledig zijn.

Het eerste kenmerk berust op het feit dat een codificatie zonder gezag geen waarde heeft. Codificatie is daardoor niet denkbaar in een samenleving die geen overheid kent. De overheid in kwestie kan zowel kerkelijk als wereldlijk zijn. Bij een kerkelijke overheid geldt het recht alleen voor kerkelijke onderdanen. Het tweede kenmerk houdt in dat een op schrift gestelde regeling dan wel het gehele recht ófwel een bepaald rechtsgebied omvat. Een voorbeeld van een dergelijk rechtsgebied is het strafrecht. Een voorbeeld van wat niet gezien wordt als een codificatie is de vaststelling van de Rijksbegroting. Hieruit blijkt dat elke codificatie een daad van wetgeving is, maar niet iedere wetgevingsactiviteit een codificatie. Het onderscheid hiertussen is niet altijd duidelijk. In de literatuur wordt uitgegaan van een alomvattend rechtsgebied. Een ongeschreven codificatie is niet mogelijk. Uit het derde kenmerk volgt dat een optekening van recht alleen een codificatie is wanneer deze volledig is. Dit houdt in dat buiten deze optekening geen ander recht geldt op het eigen gebied. Door interpretatie wordt volledigheid van het recht gerealiseerd. Men mag hierbij aannemen dat er een gespannen verhouding bestaat tussen de schrijver en de tekstuitlegger, in een gecodificeerde samenleving is deze verhouding echter geformaliseerd. De wetgever is de met gezag beklede tekstschrijver en de rechter is de met gezag beklede tekstuitlegger.

Wat doet een tekstschrijver?

Codificatie is altijd onderhevig aan interpretatie. Tijdens de Verlichting probeerde men volledige wetten op te stellen, maar dit mislukte omdat volstrekte eenduidigheid principieel niet te verwezenlijken was.

De tekstuitlegger (rechter) geeft betekenis aan de wet en bepaalt daarmee de inhoud. Dat houdt in dat de macht van de tekstschrijver (wetgever) beperkt is. Toch probeert de tekstschrijver (wetgever) de macht die hij heeft zo groot mogelijk te maken. Dit kan op drie manieren: door ‘authentieke interpretatie’, ofwel een gezaghebbende uitleg door de wetgever; door een verbod van commentaar op een wetboek; of door ‘référé législatif’, waardoor de rechter verplicht wordt om uitleg te vragen aan de wetgever. De teksten behoren zo veel mogelijk eenduidig te zijn, om deze reden zal de schrijver de tekst zo veel mogelijk moeten ontdoen van synoniemen, leenwoorden en bloemrijke uitdrukkingen.

De belangrijkste functie van de wetgever is echter dat hij aan de wettekst autoriteit verleent. Daartoe moet hij met zijn gezag verklaren dat deze tekst de bron is van (al) het recht en dat er buiten deze tekst geen recht geldt. De begrijpelijkheid van het wetboek wordt vervolgens bepaald door de uitlegger en zijn ontwikkelingsgraad. Hij bepaalt of er sprake is van willekeur of rechtvaardigheid.

Wat wordt verstaan onder de uitlegger?

Er zijn verschillende interpretatiemethodes die worden gebruikt om ordening aan te brengen in de veelheid van interpretaties.

• Zo is er de grammaticale interpretatie, ofwel de taalkundige uitlegging, waarbij gekeken wordt naar welke betekenis de woorden van een wettekst in het dagelijkse spraakgebruik hebben.

• Hiernaast is er de wethistorische interpretatie, waarbij wordt geprobeerd te achterhalen wat de wetgever destijds met de betreffende tekst heeft bedoeld.

• Verder is er de systematische of stelselmatige uitleg, waarbij onderzocht wordt hoe een regel in het stelsel van de wet past (anders gezegd: hoe de regel zich verhoudt tot andere regels). Dit lijkt op de analogie waarbij een regel die eigenlijk niet op het voorliggende geval van toepassing is, toch wordt toegepast omdat het niet geregelde geval lijkt op het wél geregelde geval. Dit is echter een redeneertrant, geen interpretatiemethode.

• Tot slot is er de teleologische interpretatiemethode: men houdt het doel van een regeling in het oog en maakt de uitleg ondergeschikt aan dat doel. Een voorbeeld hiervan is het dienen van de rechtszekerheid.

Het is echter belangrijk in te zien dat geen van de bovenstaande categorieën dwingend of voorgeschreven is. Hierdoor blijft er een veelheid aan uitleggingmogelijkheden en uitleggers. Alleen de wetgever die een wetgeving autoriteit verschaft en die interpretatieve instanties in het leven roept. Er bestaat dan ook een wettelijke uitleggingverplichting.

Degene die zich met deze methodes bezighoudt, is de rechter. Hij is de enige gezaghebbende uitlegger van de wet. Binnen het privaatrecht heeft de rechter een vergaande vrijheid van interpreteren. Binnen het strafrecht echter, is zijn bevoegdheid op dit vlak een stuk beperkter. Hier moet de rechter in alle gevallen voor zijn interpretatie verantwoording afleggen. Hij is immers nooit een rechtsbron in tegenstelling tot de wettekst. Overigens is de Engelse rechter wel een kleine wetgever. Door de onbeperktheid van uitlegging kan een wet niet verouderen, daarnaast is de wet nooit onvolledig zijn. Men gaat uit van het principe lex semper loquitur.

Stampvragen

1. Leg de drie verschillende kenmerken van een codificatie uit.

2. Van welke verschillende interpretatiemethodes kan de rechter gebruik maken?

3. Welke bevoegdheden heeft de rechter wat betreft het toepassen van de wet?

4. Welke bevoegdheden heeft de wetgever betreffende de wet?

5. Hoe verhouden deze bevoegdheden van de wetgever en de rechter zich met elkaar?