1. Strafrecht is sanctierecht

In het strafrecht gaat het om het bestraffen van wederrechtelijk gedrag en het handhaven van normen in geval van overtreding. Een belangrijk verschil met andere rechtsgebieden is dat het in het strafrecht gaat om het opleggen van een sanctie, ofwel een straf. Deze sancties hebben een non-reparatoir karakter. Dit betekent dat het niet zozeer gericht is op het herstel van onrecht, maar vooral bedoeld is om de dader leed toe te voegen. Daarom is alleen de rechter bevoegd om deze sanctie op te leggen. Op deze hoofdregel bestaan echter uitzonderingen, zoals boetes voor verkeersovertredingen en de OM-strafbeschikking.

2. Verhouding tussen formeel en materieel strafrecht

Het strafrecht is onderverdeeld in drie deelgebieden: het materiële strafrecht, het formele strafrecht en het penitentiaire strafrecht. In het materiële strafrecht is geregeld welke gedragingen onder welke omstandigheden strafbaar zijn. Deze bepalingen zijn grotendeels te vinden in het Wetboek van Strafrecht (Sr).

In het formele strafrecht is geregeld hoe een sanctie opgelegd kan worden naar aanleiding van een strafbaar feit. Het formele strafrecht noemt men daarom ook wel strafprocesrecht en is grotendeels te vinden in het Wetboek van Strafvordering (Sv).

Het penitentiaire recht beslist over de oplegging en uitvoering van sancties. De oplegging wordt veelal onder het materiële strafrecht en de tenuitvoerlegging onder het formele strafrecht geschaard.

Ondanks het onderscheid in een materieel en formeel strafrecht zijn deze sterk aan elkaar verbonden. Het formele strafprocesrecht werkt als een schakel tussen een strafbaar feit en op te leggen sanctie.

3. Doelen van het strafprocesrecht

Het doel van strafprocesrecht is om te onderzoeken of er een strafbaar feit heeft plaatsgevonden en of hier een strafrechtelijke reactie op dient te volgen. Om hieraan uitvoering te geven zijn er verschillende bevoegdheden toegekend aan ambtenaren en in mindere mate ook aan burgers.

De toedeling en begrenzing van bevoegdheden levert een bepaalde spanning op. Enerzijds kan een ruime toedeling van bevoegdheden leiden tot een beperking van de vrijheid van burgers, terwijl anderzijds een beperkte toedeling van bevoegdheden het doen van onderzoek kan bemoeilijken. In de Memorie van Toelichting is aangegeven dat een ruime toedeling van bevoegdheden onder controle van een rechter en bijstand van verdachten door een raadsman de voorkeur verdient. Het strafprocesrecht wettigt dus vaak ingrijpend optreden van de overheid jegens de burger waardoor grondrechten van burgers onder druk komen te staan. Aan de andere kant wordt dit optreden door het strafproces(recht) begrensd en wordt er een halt toegeroepen aan het onbeperkt uitoefenen van verstrekkende bevoegdheden tegen verdachten.

Het strafprocesrechtrecht is gematigd accusatoir. Hoewel de verdachte in de eerste fase van het onderzoek vooral onderzoeksobject is (het inquisitoire element), wordt de verdachte tijdens de terechtzitting als een gelijkwaardige procespartij beschouwd (het accusatoire element). De rechter is de onpartijdige derde en heeft een actieve rol in de waarheidsvinding.

Het hoofddoel van het strafprocesrecht is het regelen van de schakel tussen het strafbare feit en de door de rechter op te leggen strafrechtelijke sanctie. Daarnaast kent het strafprocesrecht de volgende nevendoelen:

• Speciale preventie: het uitoefenen van dwangmiddelen kan een nuttig effect hebben op de verdachte zelf, zodat deze niet nog eens een zelfde strafbaar feit zal plegen.

• Generale preventie: burgers zien welke dwangmiddelen een verdachte heeft te dulden en kunnen zo worden aangezet tot normconform gedrag.

• Het voorkomen van eigenrichting: burgers zien dat de overheid normovertreders daadwerkelijk bestraft.

• Het scheppen van orde: de overheid treedt op tegen strafbaar gedrag en geeft burgers het gevoel dat er wordt opgetreden tegen onveiligheid.

• Genoegdoening van het slachtoffer: tevens bestaat de mogelijkheid voor het slachtoffer om een schadevergoeding te vorderen.

Hierbij is van belang dat de nevendoelen geen doel op zich van het strafprocesrecht kunnen zijn. De nevendoelen zijn dus altijd ondergeschikt aan het hoofddoel. Dit betekent dat het toepassen van strafprocessuele bevoegdheden slechts is toegestaan als daarmee in ieder geval het hoofddoel wordt nageleefd.

4. Consensuele procedures tegenover klassieke afdoeningswijzen

Op basis van het WvSv lijkt het alsof strafzaken altijd door een rechter worden afgedaan en misdrijven door een meervoudige kamer worden berecht. Dit is echter niet een juiste afspiegeling van hoe de afdoening van strafzaken er in de praktijk uitziet. Veel zaken worden door een enkelvoudige kamer berecht en tevens wordt er veelal gebruik gemaakt van buitengerechtelijke afdoening van strafzaken, zoals bijvoorbeeld een politietransactie.

Stampvragen

1. Wat is het verschil tussen het strafrecht en andere rechtsgebieden?

2. Leg de drie verschillende deelgebieden van het strafrecht uit.

3. Leg de volgende stelling uit: ‘De toedeling en begrenzing van bevoegdheden levert een bepaalde spanning op.’

4. Leg uit waarom het strafprocesrecht gematigd accusatoir is.

5. Leg de verschillende nevendoelen van het strafprocesrecht uit.