Psychologie is een wetenschappelijke studie naar gedrag en geest. Met de term ‘gedrag’ worden handelingen en reacties die we direct kunnen observeren bedoeld. Met de term ‘geest’ worden de interne toestanden en processen die je niet direct kunt zien, zoals gedachten en gevoelens, bedoeld. Er kunnen alleen conclusies getrokken worden over gedachten en gevoelens aan de hand van reacties die wél te observeren en te meten zijn.

De studie psychologie neemt verschillende vormen aan en volgt meerdere trends. Om een actieve rol aan te nemen in het begrijpen van de wereld om je heen, moet je kritisch denken. Als je kritisch denkt, reflecteer je wat bepaalde informatie betekent, hoe de informatie past in jouw eigen ervaringen en kijk je naar de invloeden op je eigen leven en op de samenleving. Een manier om een construct te betwisten om het beter te begrijpen (‘constructivisme’) kan gedaan worden door het te ‘deconstrueren’. Dit kan gedaan worden door de individuele karakteristieken van het construct te identificeren en ze een ander perspectief te geven. Zo kan je ‘kindertijd’ gezien worden als het wachten op de volwassenheid, maar ook als een soort gevangenis waarin kinderen erg beperkt worden.Er zijn twee soorten onderzoek in de wetenschap: basisonderzoek en toegepast onderzoek.

• Basisonderzoek (basic research) is de zoektocht naar kennis, puur voor het eigen bestwil. Voor psychologen bestaat de vraag: hoe en waarom gedragen, denken en voelen mensen zich zoals ze doen. Een voorbeeld hiervan is de Robber’s Cave studie.

• Toegepast onderzoek (applied research) is ontworpen om specifieke, praktische problemen op te lossen. Hiervoor gebruiken psychologen vaak wetenschappelijke basiskennis om interventieprogramma’s te ontwerpen, te bewerkstelligen en te begroten. Een voorbeeld hiervan is de Jigsaw Classroom.

Psychologie heeft vijf centrale doelen:

1. Beschrijven hoe mensen en andere soorten zich gedragen

2. Begrijpen van de oorzaken van deze gedragingen

3. Voorspellen hoe mensen en dieren zich zullen gedragen in bepaalde toestanden

4. Beïnvloeden van gedrag door het controleren van de oorzaken.

5. Toepassen van psychologische kennis op dingen die de menselijke welvaart verbeteren

In de psychologie wordt naar zo veel verschillende factoren onderzoek gedaan, dat ze verdeeld zijn in ‘levels of analysis’:

1. ‘biological level’ (bijv. hersenprocessen en genetische invloeden)

2. ‘psychological level’ (bijv. onze gedachten, gevoelens en motieven)

3. ‘environmental level’ (bijv. vroegere of tegenwoordige fysieke en sociologische omgevingen waaraan we worden blootgesteld)

Psychologie toont overlap met biologie, antropologie, sociologie, computerwetenschappen en geneeskunde. De mind-body-interaction is de relatie tussen mentale processen in de hersenen en het functioneren van andere lichamelijke systemen. Deze interactie focust op de samenwerking tussen het biologische en psychologische level van analyse. Er bestaat ook een interactie tussen nature (= wat ons biologisch is meegegeven) en nurture (= onze omgeving en wat we hebben geleerd). Over allebei de interacties is tot op de dag van vandaag discussie hoe het precies zit.

Perspectieven op gedrag

Psychologie is zo breed geworden omdat verschillende perspectieven allemaal een deel van de psychologische intellectuele tradities werden.

De wortelen van de psychologie

Is de geest (je bewustzijn en je gedachten) een spiritueel wezen, gescheiden van het lichaam, of is de geest een deel van de activiteit van het lichaam?

• Geest-lichaam dualisme (mind-body dualism) is het geloof dat de geest een spiritueel wezen is die niet ondergeschikt is aan psychologische wetten die het lichaam besturen.

• Het monism stelt juist dat geest en lichaam één zijn en de geest dus geen afgescheiden spiritueel wezen is.

• Het empiricisme stelt dat alle ideeën en alle kennis door ondervinden (door de zintuigen) verkregen zijn. Observatie is dan ook meer waard dan redenaties, want met redenaties kun je fouten maken.

• Psychophysics is een studie naar hoe psychologisch ontdekte gevoelens afhangen van de karakteristieken van psychologische prikkels.

Vroege scholen

Structuralisme is een benadering van Wundt en Titchener waarbij de geest wordt geanalyseerd in termen van zijn eigen basiselementen. Dit kwam op aan het einde van de negentiende eeuw. Structuralisten maken gebruik van introspectie (naar binnen kijken) om sensaties te bestuderen die zij beschouwen als de basiselementen van bewustzijn. Structuralisme maakt uiteindelijk plaats voor functionalisme, waarbij men vindt men dat de psychologie de functies van het bewustzijn moet bestuderen in plaats van de structuur van het bewustzijn.Een voorbeeld: structuralisten zullen kijken naar de spieren, pezen en botten van je armen en handen om de beweging uit te leggen. Functionalisten zullen vragen waarom we armen en handen hebben en hoe ze ons helpen ons aan te passen aan onze omgeving. William James was een leider in de functionalistische beweging. De traditie van functionalisme is in twee hedendaagse velden nog terug te vinden: cognitieve psychologie (men bestudeert mentale processen) en evolutionaire psychologie (legt de nadruk op het aanpassen van gedrag). Het psychodynamische perspectief zoekt naar de oorzaken van gedrag. Daarbij leggen de innerlijke werken van onze persoonlijkheid (onze unieke karaktertrekken, emoties en motieven) de nadruk op de rol van onbewuste processen. Sigmund Freud ontwikkelde de eerste en meest invloedrijke psychodynamische theorie. Hierin speelde Carl Jung later ook nog een rol.

Dit perspectief domineerde het denken over persoonlijkheid, mentale stoornissen en psychotherapie in de eerste helft van de twintigste eeuw. Freud gebruikte de techniek ‘free association’. Hierbij uitte de patiënt iedere gedachte die bij hem/haar opkwam. Freud ontwikkelde de theorie psychoanalyse. Psychoanalyse is de analyse van een intern en in de eerste plaats een onbewust psychologische kracht. Deze theorie werd bijna gelijk gezien als controversieel. Sommigen waren het niet met de kernwaarden van de theorie eens, en anderen vonden het lastig te testen. Hoe dan ook, de ideeën van Freud stimuleerden onderzoek, wat leidde tot belangrijke nieuwe inzichten. In de moderne psychodynamische theorie wordt er nog steeds onderzoek gedaan naar hoe onbewuste en bewuste aspecten van persoonlijkheid gedrag beïnvloeden. Deze theorieën focussen echter niet meer zoveel op agressie en seksualiteit.

Gedrag

Het perspectief vanuit het gedrag (behavioural perspective) richt zich op de rol van het externe milieu in het besturen van onze handelingen. Volgens John Locke, een eerdere empiricus, is het menselijk verstand bij de geboorte een ‘tabula rasa’ (= een lege lei), waarop ervaringen geschreven worden. Ivan Pavlov stelde in het begin van de twintigste eeuw dat het gedrag in de omgeving tot stand komt door de associatie van gebeurtenissen met elkaar. Thorndike (1911) stelde de ‘law of effect’ op, waarin hij stelde dat reacties die volgen op bevredigende consequenties zich vaker herhalen dan reacties die volgen op onbevredigende consequenties. Behaviorisme is een school van gedachten. Deze gedachten leggen de nadruk op de omgevingscontrole van het gedrag door het leren. Menselijke wezens zijn producten van hun geleerde ervaringen. John B. Watson leidde deze beweging vanaf 1913. Skinner was een radicale behaviorist, hij geloofde dat de samenleving de kracht van de omgeving kon voorspellen en beïnvloeden. De samenleving kan het gedrag op een positieve manier veranderen. Daarnaast geloofde hij dat de hoofdblokkade om een betere wereld te maken door sociale constructies (social engineering) een ouderwets concept is van mensen als vrije vertegenwoordigers. De krachtige technieken die in de jaren ’60 uit het behaviorisme ontstonden heten behaviour modification. Deze technieken, waarmee gedragsproblemen verkleind worden en positief gedrag vergroot wordt door het manipuleren van omgevingsfactoren, wordt nog steeds gebruikt.

Het cognitief behaviorisme stelt dat geleerde ervaringen en de omgeving onze verwachtingen, gedachten en gedragingen beïnvloeden. Het humanisme legt de nadruk op de vrije wil, persoonlijke groei en de poging om een zinvolle reden te vinden in iemands bestaan. Net als in het humanisme ligt ook in de tegenwoordige psychologie de focus op zelfontplooiing en groei. De positieve psychologie beweging benadrukt de studie van menselijke krachten, vervullingen en optimale leven. Deze beweging onderzoekt hoe we het beste voor onszelf kunnen zorgen en wat het beste is voor de samenleving om een gelukkig en vervuld leven te hebben. Het cognitieve perspectief onderzoekt de natuur van de geest en onderzoekt hoe mentale processen het gedrag beïnvloeden. Mensen zijn volgens dit perspectief processors waarbij de handelingen bestuurd worden door gedachten. Dit perspectief kwam op voor 1900.

In de jaren ’20 kwamen Duitse wetenschappers met de Gestalt psychologie. De Gestalt psychologie onderzoekt hoe elementen georganiseerd zijn in het geheel (“the whole is greater than the sum of its parts”). Een vernieuwde interesse in de gedachten kwam op in verschillende gebieden. Voorbeelden hiervan zijn Piaget en Vygotsky die keken naar de ontwikkeling van kinderen; hoe de Tweede Wereldoorlog beeldvorming had veranderd; en de computertechnologie.

Cognitieve psychologie richt zich op de studie van mentale processen. Ze bestuderen de processen waarmee mensen redeneren en beslissingen maken, oplossingen voor problemen bedenken, gewaarwordingen en mentale beelden maken en produceren en taal begrijpen. Alan Baddeley was een belangrijke cognitieve psycholoog. Cognitieve neurowetenschap gebruikt geraffineerde elektrische opnames en brein-nabootsende technieken om de hersenactiviteit te meten terwijl mensen cognitieve taken uitvoeren.

Het sociale constructivisme is een beïnvloedbare, cognitieve kijk die betoogt dat de beschouwde werkelijkheid over het algemeen onze eigen mentale creatie is. Het socioculturele perspectief onderzoekt hoe de sociale omgeving en het cultureel leren ons gedrag, gedachten en gevoelens beïnvloed. Cultuur zijn de vaste waarden, overtuigingen, gedragingen en tradities die gedeeld worden door een grote groep mensen en doorgegeven worden van generatie op generatie. Elke culturele groep ontwikkelt zijn eigen sociale normen. Normen zijn vaak ongeschreven regels die specificeren welk gedrag acceptabel is en verwacht wordt in de culturele groep. Socialisatie is het proces waarin een cultuur aan nieuwe leden doorgegeven en aangenomen wordt. Culturele psychologie gaat na hoe cultuur wordt doorgegeven aan zijn leden en onderzoekt psychologische gelijkenissen en verschillen tussen mensen van verschillende culturen. Een groot verschil tussen culturen ligt in de balans tussen individualisme en collectivisme.

In het individualisme ligt de nadruk op persoonlijke doelen en op de eigen identiteit. Dit is in eerste instantie gebaseerd op persoonlijke eigenschappen en prestaties. Bij het collectivisme zijn individuele doelen ondergeschikt aan de doelen van een groep. Persoonlijke identiteit is voornamelijk bepaald door de band die iemand verbindt met uitgebreide familie en andere sociale groepen. Het biologisch perspectief onderzoekt hoe hersenprocessen en andere lichamelijke functies het gedrag regelen. De behaviorale neurowetenschap onderzoekt de hersenprocessen en andere fysiologische functies onderliggend aan ons gedrag, zintuiglijke ervaringen, emoties en gedachten. Neurotransmitters zijn chemicaliën die opengesteld worden door zenuwcellen. Neurotransmitters zijn van belang in de communicatie tussen verschillende zenuwcellen.

Psychologen hebben al lange tijd interesse in genetisch gedrag. Genetisch gedrag (behaviour genetics) is de studie naar hoe gedragsneigingen beïnvloed worden door genetische factoren. Deze factoren worden vaak onderzocht in tweelingstudies. Darwin komt in 1859 met de evolutietheorie en spreekt hierbij over natuurlijke selectie. Natuurlijke selectie is een proces waarbij een geërfde eigenschap die bepaalde leden van een groep een voordeel geeft ten opzichte van andere groepsleden. Deze leden zullen makkelijker kunnen overleven en geven deze gunstige eigenschap(pen) door aan hun nakomelingen. Evolutionaire psychologie is een groeiende discipline die op zoek is naar uitleg over hoe evolutie het gedrag van de moderne mens heeft gemaakt. In onderstaande tabel 1 worden de zes hoofdperspectieven op het menselijk gedrag met elkaar vergeleken.

Tabel 1 Vergelijking hoofdperspectieven menselijk gedrag

Dan komen we nu weer terug op de niveaus van analyse waar we het in het begin van het hoofdstuk over hadden:

• Het ‘biologische niveau’ analyseert het gedrag en zijn oorzaken in termen van hersenfuncties, hormonen en genetische factoren.

• Het ‘psychologische niveau’ analyseert hoe gedachten, herinneringen en plannen het gedrag beïnvloeden. (cognitief perspectief)

• Het ‘omgevingsniveau’ onderzoekt hoe prikkels in de fysische en sociale omgeving ons gedrag, onze gedachten en onze gevoelens maken. (behavioral en sociocultureel perspectief)

Je moet je beseffen dat om gedrag compleet te begrijpen, regelmatig heen en weer moet worden geschoven tussen deze drie verschillende niveaus van analyse. Samengevat een aantal grondbeginselen van psychologie:

• Psychologie is een ondervindingwetenschap. Het geeft de voorkeur aan de directe observatie van gedrag.

• Psychologen erkennen dat onze persoonlijke ervaringen van de wereld subjectief zijn, hoewel de studie naar gedrag objectief wordt gedaan.

• Gedrag wordt bepaald door vele causale factoren, waaronder ons biologische pakket (‘nature’), de omgeving en onze eerdere ervaringen (‘nurture’) en psychologische factoren waaronder onze gedachten en motieven.

• Gedrag kan zich schikken naar de eisen van de omgeving. Capaciteiten hebben zich geëvalueerd door alle soorten in de geschiedenis, omdat deze capaciteiten het de soort gemakkelijker maakten om zich te schikken en te overleven.

• Gedrag en cognitieve processen worden beïnvloed door de sociale en culturele omgeving waarin we ontwikkelen en leven.

Psychologie nu

Als onderzoeksgebied en beroepsgebied is psychologie op dit moment meer divers en robuust dan ooit tevoren. Er zijn veel verschillende carrièremogelijkheden, en denk hierbij niet alleen aan de klinische kant van de psychologie! Tevens oefent psychologie veel invloed uit op de samenleving, doordat er steeds meer duidelijk wordt hoe mensen werken. Nieuwe invloeden van psychologie op bijvoorbeeld mindfulness, burn-outs, en hoe wij steeds meer gaan leven op een soort automatische-piloot stand.

Psychologie in je eigen leven

Als student kun je de kennis van psychologie direct toepassen door je tijd effectiever in te delen, meer efficiënt te studeren, focus questions te gebruiken om actiever te leren, en je beter voorbereiden voor tentamens doordat je weet hoe het menselijk brein functioneert.