Versterken is beter dan belonen: in dit chapter wordt de invloed van versterkers op gedrag besproken. Er zijn positieve en negatieve versterkers.

Wat zijn versterkers?

Een versterker is iets dat tegelijkertijd ontstaat met een bepaald gedrag. De versterker vergroot de kans om dat bepaald gedrag te herhalen in de toekomst. Er zijn twee soorten versterkers: negatieve en positieve. Een positieve versterker is iets wat je graag vaker wil in de toekomst, en een negatieve versterker is iets wat je wil vermijden in de toekomst. Je kan gedrag alleen (negatief of positief) versterken wanneer het gedrag aanwezig is, ofwel: je kan gedrag niet (negatief of positief) versterken als het niet aanwezig is. Positieve versterking is vaak het enige wat nodig is om bepaald gedrag te trainen. Als je bijvoorbeeld beter wil worden in een bepaalde sport, is het beter om jezelf te complimenteren als je iets lukt, dan te gaan schelden en boos te worden als iets niet lukt. Deze positieve versterker kun je bij jezelf uitoefenen, maar ook bij andere mensen door hen aan te moedigen en te complimenteren.

Versterkers zijn relatief en niet absoluut. Regen of water kan een positieve versterker zijn voor planten, maar een negatieve versterker voor katten. Je gaat ook niet lachen wanneer iemand je boos wilt maken. Het is de bedoeling dat je een versterker kiest die gepast is op dat moment.

Positieve versterkers zijn belangrijk in relaties. Cadeautjes geven aan mensen kan de sfeer en gezelligheid verhogen. In elke cultuur of groep kunnen de versterkers anders zijn. Vrouwen geven bijvoorbeeld vaak cadeautjes en mannen nemen vaak de leiding in een bedrijf. Dit bevordert verschillende gedragingen.

Wat zijn negatieve versterkers?

Een versterker is iets dat bepaald gedrag verhoogt, maar dat hoeft niet iets te zijn wat iemand wil. Iets vermijden wat de leerling niet wil, kan ook versterkt worden. Een negatieve versterker is iets wat een mens of dier wil vermijden in de toekomst. Negatieve versterkers bevatten milde of sterke vijandige stimuli. Bijvoorbeeld een afkeurende blik van een vriend wanneer je een grap maakt. Dit versterkt de kans dat je in de toekomst deze grap minder of niet meer zal maken. Negatieve versterkers zijn vijandige stimuli die vermeden of verwijderd kunnen worden door gedrag te veranderen. Zodra je gedrag verandert na een negatieve versterker en vervolgens nieuw gedrag vertoont, zal de negatieve versterker verdwijnen en het nieuwe gedrag versterken.

Negatieve versterkers zijn niet hetzelfde als straffen. Iets of iemand straffen gebeurt vaak na het gedrag terwijl versterking tegelijkertijd met het gedrag plaatsvindt. Het gedrag stopt meteen nadat de straf is uitgedeeld, maar dit zorgt niet per se voor nieuw gedrag, omdat het al is gebeurd en je er niets meer aan kan veranderen. Bijvoorbeeld als je met een slecht rapport thuis komt en je ouders worden boos als straf, verandert er niets aan het rapport, omdat de straf na de prestaties van het rapport komt. Volgens Skinner is het verschil tussen straf en negatieve versterker als volgt: een straf resulteert niet in een verhoogde kans op ander gedrag in de toekomst, terwijl een negatieve versterker wel resulteert in een verhoogde kans op ander gedrag in de toekomst. Volgens gedragsanalisten zijn negatieve versterkers en straffen een proces wat bepaald wordt door de resultaten. Negatieve versterkers kunnen gebruikt worden om gedrag te trainen, in tegenstelling tot straffen.

Het is belangrijk om te weten dat negatieve versterkers een gebruikelijk en nuttig proces is, maar wanneer men negatieve versterkers overmatig en op verkeerde momenten gebruikt, kan dat leiden tot ongewenste resultaten die behoren tot straffen.

Wat voor invloed heeft timing op versterkers?

Zoals al eerder gezegd, wordt een versterker tegelijkertijd ingezet met bepaald gedrag om zo nieuw gedrag te vormen. De timing van de versterker is misschien nog belangrijker dan de versterker zelf. De timing van een versterker geeft meer informatie wanneer het, achteraf na het gedrag, heeft plaatsgevonden. De versterker heeft meer effect wanneer het goed getimed is (tijdens het gedrag) dan wanneer het slecht getimed is (zoals na het gedrag). Een versterker inzetten voordat het gedrag heeft plaatsgevonden is ook niet effectief. Het is meer een poging om te proberen het gedrag te veranderen dan de kans vergroten dat het gedrag daadwerkelijk verandert. Dit wordt in sommige situaties ook wel omkopen genoemd. Wat ook belangrijk is dat je de versterker inzet om het gedrag op dat moment te veranderen, maar dat je de versterker ook stopt wanneer het gewenste gedrag is bereikt. Als men dit niet doet, is de versterker niet informatief en heeft het weinig tot geen effect.

Hoe groot moeten versterkers zijn?

De grootte van voedselversterkers bij dieren moet niet te groot zijn, want de tijd om iets te eten verzwakt het effect van het gewenste gedrag. Je kan beter tien keer iets kleins geven dan één keer iets groots. De moeilijkheidsgraad van het gedrag is ook van belang bij de grootte van de versterkers. Immers, wanneer je harder werkt of moeilijker werk verricht op je werk krijg je daarvoor ook grotere versterkers. De grootte van versterkers heeft dus ook te maken met het verrichte gedrag.

Een nog veel grotere versterker is de jackpot, deze komt vaak als een letterlijk grote verrassing. Het is niet helemaal duidelijk hoe zo’n onverwachte versterker voor een groot effect kan hebben op gedrag. Zelfs al heb je de jackpot misschien wel helemaal niet nodig of komt het effect te laat na het gedrag of heb je hem niet eens verdiend.

Wat is het effect van geconditioneerde versterkers?

Een geconditioneerde versterker is soms een betekenisloos signaal (geluid, lichtflits, beweging, et cetera.) dat gepresenteerd wordt voor of tijdens de plaatsing van de versterker. Bijvoorbeeld, een fluitje is een geconditioneerde versterker voor een dolfijn die een kunstje doet in het water waar ze na het gewenste gedrag een visje krijgt als versterker van het gedrag in de toekomst. Een ander voorbeeld: een salaris (geld) is een geconditioneerde versterker om te gaan werken (het gewenste gedrag). Als men heeft gewerkt, krijgt men geld en kan men kopen wat hij/zij wilt. Dat men iets kan kopen is de versterker die men ontvangt wanneer men heeft gewerkt. Een geconditioneerde versterker kan krachtiger worden wanneer het gebruikt kan worden voor meerdere versterkers. Geld kan gebruikt worden voor meerdere dingen, en is dus een veelzijdige geconditioneerde versterker.

Er worden sinds de jaren negentig veel soorten manieren gebruikt om dieren te trainen: operante conditionering, vorming, positieve versterking, en geconditioneerde versterking. Een veelgebruikte techniek binnen de geconditioneerde versterking die hondenbaasjes gebruikten was de ‘clicker training’.

Wat is het nut van geconditioneerde afkeurende signalen?

Geconditioneerde afkeurende signalen zijn effectiever dan bedreigingen. Het is altijd nodig om een geconditioneerde afkeurend signaal te gebruiken om gedrag te veranderen. Het vertraagt het leerproces en heeft geen informatief aspect in het leerproces. Belangrijk is dat je uitkijkt dat het niet op straffen gaat lijken. Straffen betekent dat je iets wegneemt wat dierbaar is. Geconditioneerde afkeurende signalen zijn een signaal dat aangeeft dat je geen beloning krijgt. Vaak wordt dit bij dieren met verbale woorden gedaan: ‘nee’ of ‘fout’. Deze woorden kunnen wel leiden tot ander gedrag bij het dier.

Wanneer moeten versterkers ingezet worden?

Het is onjuist dat je positieve versterking continue moet inzetten om het gewenste gedrag de rest van je leven te bevorderen, want anders verdwijnt het gedrag. Echter, je hebt de constante versterkers alleen nodig in de leerfases. Je gaat een kind leren fietsen wanneer hij/zij net begint met fietsen, maar wanneer het kind dit onder de knie heeft, ga je niet door met het versterken van dit gedrag wanneer het al jaren zelfstandig fietsen kan.

Je kan dit gedrag wel in stand houden door willekeurig, onvoorspelbaar of situationeel te versterken. Dit wordt een variabel schema van versterking genoemd. Een variabel schema van versterking is veel effectiever dan een constant, voorspelbaar schema van versterking. Dit is niet gemakkelijk om te doen. Het is gemakkelijker om zo nu en dan iemand te straffen dan iemand zo nu en dan te belonen.

De kracht van een variabele schema van versterking is de oorspronkelijkheid van gokken. Elke keer wanneer er geld uit de machine komt, is de interesse en spanning er snel vanaf. Maar wanneer er telkens de vraag is of er geld uit de machine komt, blijft het spannend en blijf je alert. Hoe langer het variabele schema aanhoudt, des te krachtiger het wordt om het gewenste gedrag in stand te houden.

Hoe zeldzamer en onvoorspelbaarder de versterkers worden, hoe krachtiger de effecten van de versterkers worden en hoe langer het gedrag wordt aangehouden. Een goed voorbeeld is een relatie waarin mishandeling voorkomt: de mishandelaar kan af en toe op onvoorspelbare en zeldzame momenten lief en aardig zijn. Degene die mishandeld wordt, blijft dan toch bij diegene, omdat de momenten van liefde waardevoller worden wanneer ze onverwachts voorbij komen en zo houden die dus de relatie in stand.

Na het leerproces en nadat het gedrag is aangeleerd, is het echter niet verstandig om een variabele schema van versterking in te zetten wanneer er sprake is van wedstrijden, puzzels of testen. Bij wedstrijden, puzzels en testen is het nodig om elke keer wanneer iets fout of goed is dat duidelijk te maken door een positieve of negatieve versterker te gebruiken.

Hoe wordt gedrag in stand gehouden?

Naast een variabel schema van versterking kan er ook gebruik worden gemaakt van een vast en onveranderlijk schema van versterking. In een vast en onveranderlijk schema wordt er na een bepaalde tijd of na een aantal gedragingen een versterker ingezet. Bijvoorbeeld, na een maand werken krijg jij je salaris, of na zes sprongen krijgt de dolfijn zijn voedsel. Op deze manier worden deze gedragingen een routine. De kwaliteit van het werk of de sprongen kunnen echter achteruit gaan, aangezien de kwantiteit zorgt voor de versterker en niet de kwaliteit. Met behulp van bonussen, promoties of andere versterkers (naast de standaard versterker) kan de kwaliteit wel omhoog gehouden worden en ervoor zorgen dat zij niet verslapt. Zowel variabele als vaste schema’s van versterking kunnen langdurige gedragingen in stand houden.

Bij een lang schema van versterking, ofwel: langdurig gedrag in stand houden totdat de versterker in zicht komt, kan er soms sprake zijn van een vertraagde start fenomeen. Wanneer je van tevoren weet dat iets heel lang duurt voordat je een positieve versterker krijgt, kan dit een vertraagde start veroorzaken. Bijvoorbeeld: een studie moet je volhouden en afmaken voordat je een diploma krijgt, of een garage moet je eerst schoonmaken en opruimen voordat de auto erin past. Het vertraagde start fenomeen kan voorkomen worden door een versterker te introduceren ergens in het begin. Zoals: elke student ontvangt een propedeuse na het eerste succesvolle jaar als versterker, om vervolgens door te gaan met de studie voor de uiteindelijke versterker, een diploma.

Bijgelovig gedrag bij toevallige versterkers

Soms ontstaat een situatie waarin je toevallig een versterker inzet die bepaald gedrag verandert terwijl de versterker in werkelijkheid geen relatie heeft met het gevolg, namelijk het gedrag. Bijvoorbeeld, iemand draagt altijd roze sokken naar een examen, omdat het die ene keer geluk heeft gebracht. Men denkt dat dit de kans verhoogt zodat dit ook in de toekomst zal gebeuren. Het is belangrijk om te bekijken welke andere dingen van daadwerkelijke invloed zijn op de veranderingen in gedrag. Misschien heb je het examen wel gehaald omdat je goed uitgeslapen was of omdat je simpelweg gewoon goed geleerd had. Bijgeloof kan mensen echter ook motiveren om iets te gaan doen, al is het een misplaatste realiteit.

Wat zijn non-verbale versterkers?

Er wordt ook gebruik gemaakt van non-verbale versterkers. Een non-verbale versterker heeft vaak effect op het gedrag van een individu binnen een groep. Daarnaast is jezelf versterken ook een optie. Veel mensen doen dit niet, omdat men veel van zichzelf verwacht en de lat vaak hoog legt. Het is immers makkelijker om andere mensen te trainen dan jezelf. Het is echter belangrijk om jezelf af en toe te versterken, al dan niet om je gedrag te veranderen, maar om het dagelijkse leven door te komen. Vaak kan het ontbreken van een versterker leiden tot angst of depressie.

Stampvragen

• Wat is een negatieve versterker?

• Zijn negatieve versterkers hetzelfde als straffen? Zo ja, waarom?

• Hoe zit het met de grootte van voedselversterkers bij dieren? Moet dit groot/klein zijn en waarom?

• Wat zijn voorbeelden van geconditioneerde versterkers?

• Is het juist dat positieve versterking continue ingezet moet worden om het gewenste gedrag de rest van je leven te bevorderen (omdat anders het gedrag verdwijnt)?