Het wordt al lang geaccepteerd dat paniekaanvallen vaak voorkomen bij bepaalde soorten angststoornissen. Later werden paniekaanvallen een apart onderwerp van onderzoek, en Donald Klein is hier mede verantwoordelijk voor. Hij toonde aan dat mensen met een angststoornis mét paniekaanvallen reageren op imipramine en mensen met een angststoornis zónder paniekaanvallen dat niet doen: de zogenaamde farmacologische dissociatie. Vervolgens nam de DSM-III dit onderscheid over, door ‘paniekstoornis’ en ‘agorafobie met paniek’ op te nemen in de diagnoses.

Een paniekaanval bestaat uit een sterk gevoel van angst of onheil, dat plotseling ontstaat en gecombineerd wordt met veel verschillende fysieke kenmerken. Dit kunnen zijn: ademloosheid, hartkloppingen, pijn op de borst, duizeligheid, tintelingen in voeten en handen, gevoel van verstikking, een flauw gevoel, zweten, trillen en een gevoel van onwerkelijkheid. De meerderheid van de mensen die last hebben van paniekaanvallen hebben een paniekstoornis of agorafobie met paniek. Een paniekstoornis wordt alleen gediagnosticeerd als er minsten drie paniekaanvallen zijn geweest in de laatste drie weken en deze paniekaanvallen niet alleen voorkomen bij bepaalde angstige situaties. Agorafobie met paniek wordt gediagnosticeerd als iemand angst en vermijding laat zien van een bepaald soort situaties en een geschiedenis heeft van paniekaanvallen.

Paniekaanvallen kunnen opgewekt worden door verschillende farmacologische en fysiologische middelen, zoals cafeïne, carbondioxide en yohimbine. Deze middelen veroorzaken nauwelijks paniekaanvallen bij mensen zonder een geschiedenis van paniekaanvallen, maar veroorzaken wél sommige sensaties die kenmerkend zijn voor een paniekaanval. Hieruit blijkt dat bepaalde biochemische veranderingen een paniek-opwekkend effect hebben en mensen die gevoelig zijn voor deze middelen dus een biochemische stoornis hebben. Echter, is er ook een psychologische verklaring gevonden voor dit fenomeen: de middelen hebben geen direct paniek opwekkend effect, maar zorgen alleen voor paniek als de lichamelijke sensaties op een bepaalde manier geïnterpreteerd worden. Dit is essentieel voor de cognitieve theorie die in dit artikel wordt beschreven. Hierin wordt gesteld dat paniekaanvallen het resultaat zijn van catastrofale misinterpretaties van bepaalde lichamelijke sensaties. Dit zijn meestal sensaties als duizeligheid en ademtekort (die normaal gesproken voorkomen bij angst), maar kunnen ook andere sensaties zijn. Deze misinterpretatie betekent dat de sensaties als veel erger worden ervaren dan dat ze zijn. De volgorde van een paniekaanval is als volgt. Verschillende prikkels kunnen paniekaanvallen veroorzaken. Dit kunnen externe prikkels zijn, maar zijn vaker interne prikkels. Als deze prikkels worden als een dreiging worden opgevat, ontstaat er angst, tegelijk met een aantal lichamelijke sensaties. Als deze sensatie catastrofaal worden opgevat, ontstaat er meer angst. Hierdoor ontstaan weer meer lichamelijke sensaties, etcetera.

Sommige paniekaanvallen worden voorafgegaan door een periode van verhoogde angst, sommige niet en komen ‘plotseling’. In het eerste geval zijn er twee soorten paniekaanvallen. Bij de eerste soort wordt de periode van verhoogde angst veroorzaakt door de verwachting van een aanval, bijvoorbeeld op een drukke plek voor iemand met agorafobie. Bij de tweede soort wordt de periode van verhoogde angst niet veroorzaakt door de verwachting van een aanval. In het geval van paniekaanvallen die plotseling lijken te komen, is de oorzaak voor een aanval meestal de perceptie van een lichamelijke sensatie die wordt veroorzaakt door een emotie (woede bijvoorbeeld) of door een onschadelijke gebeurtenis zoals opstaan, beweging of koffie drinken. Vervolgens wordt de sensatie op een catastrofale manier geïnterpreteerd. Andere sensaties die een paniekaanval kunnen veroorzaken zijn bijvoorbeeld ademtekort door beweging of sensaties die normaal gesproken géén onderdeel zijn van een paniekaanval. Daarnaast kunnen sensaties die voortkomen uit de waarneming van mentale processen ook bijdragen aan de vicieuze cirkel van paniekaanvallen (bijvoorbeeld de angst dat men gek wordt als hun geest even vastloopt). Voor sommige patiënten blijven de sensaties en bijbehorende interpretaties constant over tijd, voor sommigen veranderen deze.

De literatuur ondersteunt het model op de volgende punten:

• Essentiële componenten van paniekerige angst. Het denken van patiënten met paniekaanvallen wordt gedomineerd door gedachten die voor een catastrofale interpretatie van sensaties zorgen, bijvoorbeeld gedachten aan de dood of ziekten.

• De volgorde van gebeurtenissen in een paniekaanval. Patiënten noemen vaak een fysiek gevoel als één van de eerste dingen die ze voelen tijdens een periode van angst.

• De rol van hyperventilatie in paniekaanvallen. De sensaties die bij hyperventilatie horen lijken vaak op de sensaties die bij een paniekaanval horen. Bij sommige patiënten zorgt vrijwillige hyperventilatie inderdaad voor een ‘paniek-achtig’ gevoel en komt hyperventilatie voor bij paniekaanvallen. Hyperventilatie leidt alleen tot paniek als de lichamelijke sensaties als onprettig worden ervaren én op een catastrofale manier worden geïnterpreteerd.

• Paniek kan veroorzaakt worden door sodium lactate. Patiënten met paniekaanvallen interpreteren het gevoel dat veroorzaakt wordt door sodium lactate op een catastrofale manier; 60-90% van de patiënten krijgen een aanval als ze sodium lactate toegediend krijgen.

• Effecten van psychologische behandeling. De meest gebruikte en succesvolle behandelingen zijn gedragsmatige en gedragscognitieve behandeling. CO2 inhalatie is een voorbeeld van een behandeling, omdat CO2 inhalatie erg effectief is in het induceren van paniekaanvallen. Hierdoor kunnen de patiënten ‘wennen’ aan het gevoel. Noch de gedragscognitieve behandeling van Clark, noch de gedragsmatige behandeling van Griez en van den Hout is vergeleken met andere psychologische behandelingen.

Hierdoor is het lastig iets te zeggen over de oorzaak van de effectiviteit. In tegenstelling tot de behandeling van paniekstoornissen, is er wél een algemeen geaccepteerde behandeling voor agorafobie met paniek, namelijk in vivo blootstelling. De vraag is of gedragscognitieve en gedragsmatige behandelingen hier iets aan toe kunnen voegen.

• De rol van biologische factoren in paniek. Er zijn drie manieren waarop biologische factoren invloed hebben op de vicieuze cirkel van paniekaanvallen. Ten eerste kunnen biologische factoren invloed hebben op het veroorzaken van een aanval. Ten tweede kunnen biologische factoren invloed hebben op de mate waarin een dreiging veranderingen in lichamelijke sensaties te weeg brengt. Ten derde kunnen biologische factoren een rol spelen in de mate waarin sensaties op een catastrofale manier worden geïnterpreteerd.

• Effecten van farmacologische behandeling. Drie medicijnen zijn onderzocht, waaruit blijkt dat propranolol ineffectief is en diazepam op de lange termijn niet effectief is. Imipramine blijkt wél effectief, maar wordt in onderzoek altijd aangeboden in combinatie met geleidelijke blootstelling aan gevreesde prikkels. Het kan dus zo zijn dat imipramine geen directe effecten heeft.

Verdere evaluatie van het model kan volgen als de volgende voorspellingen worden onderzocht:

• Patiënten met paniekaanvallen interpreteren lichamelijke sensaties eerder catastrofaal dan angstige patiënten en de controlegroep.

• Pharmacologische middelen zorgen alleen voor een paniekaanval als de sensaties catastrofaal worden geïnterpreteerd en de effecten van deze middelen kunnen geblokkeerd worden door manipulaties.

Behandelingen die de neiging tot catastrofale interpretatie in patiënten níet veranderen, hebben vaker te maken met terugval dan behandelingen die dat wél doen.