Kritisch rationalisme is bedacht door Karl Popper, maar er zijn nog meer filosofen die bijgedragen hebben aan deze stroming. Het kan kort omschreven worden als een houding of bereidheid om te luisteren naar kritische argumenten en om te leren door ervaring. Het is een houding waarbij je kan toegeven dat je misschien fout kan zitten. Hierdoor kom je dichter bij de waarheid. Het verschilt van traditioneel rationalisme op een aantal punten. Ten eerste zet traditioneel rationalisme rede boven ervaring, het claimt dat rede onze overtuigingen kan verantwoorden en het stelt dat het mogelijk is om zekere en onbetwistbare kennis te hebben. Kritisch rationalisme wijst deze drie punten af. Rede is wat hen betreft niet een kenmerk van een persoon, maar is een sociaal aspect en groeit binnen interacties met anderen. Het is gebaseerd op de notie van kritisch onderzoek van Sokrates. Men kan stellen dat iets niet waar is, maar men kan nooit weten of iets helemaal waar is. Men kan iets nooit zeker weten, maar men kan wel rationeel en objectief zijn.

Wat is kritisch rationalisme?

Kritisch rationalisme is bedacht door Karl Popper, maar er zijn nog meer filosofen die bijgedragen hebben aan deze stroming. Het kan kort omschreven worden als een houding of bereidheid om te luisteren naar kritische argumenten en om te leren door ervaring. Het is een houding waarbij je kan toegeven dat je misschien fout kan zitten. Hierdoor kom je dichter bij de waarheid. Het verschilt van traditioneel rationalisme op een aantal punten. Ten eerste zet traditioneel rationalisme rede boven ervaring, het claimt dat rede onze overtuigingen kan verantwoorden en het stelt dat het mogelijk is om zekere en onbetwistbare kennis te hebben. Kritisch rationalisme wijst deze drie punten af. Rede is wat hen betreft niet een kenmerk van een persoon, maar is een sociaal aspect en groeit binnen interacties met anderen. Het is gebaseerd op de notie van kritisch onderzoek van Sokrates. Men kan stellen dat iets niet waar is, maar men kan nooit weten of iets helemaal waar is. Men kan iets nooit zeker weten, maar men kan wel rationeel en objectief zijn.

Kritisch rationalisme en wetenschap

Poppers oplossing voor het demarcatieprobleem (namelijk het onderscheid maken tussen wetenschap en nonwetenschap) heeft twee componenten. Het logische onderdeel gaat er om dat wetenschappelijke uitspraken falsifieerbaar moeten zijn: de uitspraak moet in staat zijn om tegenstrijdig te zijn met mogelijke observaties. Een wetenschappelijke theorie kan getest worden door de observeerbare consequenties te deduceren die vergeleken kunnen worden met basisuitspraken. De basisuitspraken zijn de resultaten van de observaties. Als de potentiële falsifieerders van theorie T gedefinieerd worden als een groep basisuitspraken waarmee het niet consistent is, kan je de volgende definitie geven: “Een theorie is alleen falsifieerbaar als de groep van de potentiële basisuitspraken niet-leeg is.” Een tweede component is dat men niet onkritisch moeten zijn en dat we niet moeten proberen om de theorie te redden van weerlegging.

De stoutmoedige theorie

Een vuistregel die hier bij hoort is: formuleer stoutmoedige theorieën. Deze liggen dichter bij de empirie, dus kan beter getest worden dan een voorzichtige theorie. Er zijn meer potentiële falsifieerders. Stel dat er een nieuwe theorie T getest moet worden, A is de achtergrondtheorie en B is het bewijs dat een logische consequentie is van T en B. Dan krijg je de volgende definitie: “de ernst van de test relatief aan de achtergrondtheorie A, S(B,A) is 1/P(B|A) betekent de waarschijnlijkheid van B gegeven A”. Hoe kleiner de kans van B gegeven A (dat wil zeggen hoe verrassender het bewijs is tegen de achtergrondkennis die we hebben), hoe strenger de test. Het is echter niet zo dat als een theorie veel strenge testen is ondergaan, de theorie waar is. Volgens Popper zijn succesvolle theorieën gecorroboreerd. Dit is dus niet hetzelfde als bevestiging van een theorie. In Poppers ogen is dit namelijk onmogelijk.

Anti-inductivisme

Inductivisme ziet inductie zowel als een methode van wetmatigheden ontdekken op basis van neutrale observaties als een methode om de eerste te verantwoorden op basis van de laatste. Popper is het met beide niet eens: zonder een standpunt of verwachting is een observatie onzinnig. Wetenschap heeft relevante feiten nodig en relevantie is altijd relatief aan een probleem, interesse of perspectief. Elke uitspraak is theoriegeladen. De termen die je gebruikt zijn universeel en hebben een dispositioneel karakter. Ze refereren aan een fysieke objecten die wetmatigachtig gedrag laten zien. Er kan dus geen theorie-neutrale uitspraak gedaan worden. Wetenschap groeit door het afwijzen van verkeerde theorieën en ze te vervangen met theorieën van meer empirische inhoud. Het doel van de wetenschap is waarheid op een realistische manier, maar we kunnen nooit zeker weten of we dat hebben.

Verisimilitude

Een realistischer doel voor de wetenschap is niet complete waarheid, maar waarheid bij benadering. Dit heet verisimilitude. Bekijk het volgende voorbeeld. Als F en G twee theorieën zijn met vergelijkbare inhoud. Als de (a) waarheidsinhoud maar niet de falsifieerbaarheidsinhoud van G uitstijgt boven die van F en (b) de falsifieerbaarheidsinhoud van F, maar niet zijn waarheidsinhoud, boven die van G uitstijgt, dan heeft G een grotere versimilitude dan F. Popper of anderen geven echter geen goede definities voor dit begrip.

Kritiek op kritisch rationalisme

In de eerste instantie was Popper tegen het maken van ad hoc hypotheses. Hij kwam er later echter zelf ook achter dat deze handig kunnen zijn voor de wetenschap. Dit komt omdat wetenschap complex is. Falsificatie is niet een goede manier om om te gaan met deze complexiteit. Het grootste probleem met falsificatie is dat veelbelovende theorieën falsificatie niet doorstaan zouden hebben en te vroeg afgewezen zouden worden. Een ander probleem is dat de keuze voor een bepaalde theorie niet makkelijk te maken is op basis van falsificatie (of corroboratie). Het enige wat dit namelijk zegt is dat de theorie tot op dat punt empirische toetsing overleefd heeft; het zegt niks over de toekomst. Een beter alternatief is kiezen voor de theorie die de meest strenge kritiek doorstaan heeft. Nog een andere manier van denken, voorgesteld door Miller is de volgende. Er zijn twee theorieën, waarbij T¹ afgewezen is en T² niet. De redenatie moet dan zijn: “T¹moet niet de voorkeur genieten boven T².” Tenslotte zijn er kritisch rationalisten die het oneens zijn met de afwijzing van verantwoording. Musgrave stelde het volgende verantwoordingsprincipe voor: Persoon A gelooft dat X verantwoord is, maar alleen als Persoon A dit kan verantwoorden (e.g. hier goede redenen voor kan geven).

De beperkingen van kritisch rationalisme

Een eerste beperking is kritisch rationalisme toepassen op sociale fenomenen. Volgens Popper kunnen menselijke acties verklaard worden dor de zogenaamde situationele analyse. Dit houdt in dat je naar de probleemsituatie moet kijken, de perceptie van de persoon en het rationaliteitsprincipe. Volgens Popper moet je dit niet bekritiseren; falsificatie is niet geschikt voor sociale omstandigheden. Een tweede beperking van kritisch rationalisme is dat het eigenlijk niet zeker is of kritisch rationalisme opgaat. Om kritisch rationalisme aan te nemen, moet men het blindelings aannemen. Als oplossing komt Bartley met pankritisch rationalisme: elke positie is rationeel zonder verantwoording af te leggen, gegeven dat het open staat voor kritiek en het strenge toetsing kan ondergaan. Maar eigenlijk is dit een paradox. Bekijk het volgende voorbeeld. Stelling A: “Elke rationele uitspraak is bekritiseerbaar.” Stelling B: “Stelling A is bekritiseerbaar.” Het probleem hiermee is dat als stelling B bekritiseerd wordt dan is stelling A niet meer waar. Pankritische rationalisten brengen hier tegenin dat een stelling slechts open moet staan voor kritiek.