Professionals moeten vaak bezig met de risicotaxatie. Aan de hand van de inschatting van het risico van recidive van een misdadiger worden er vele beslissingen genomen. Risicotaxatie van gewelddadig gedrag richt zich op het in kaart brengen van risicofactoren. Tegenwoordig spelen ook beschermende factoren een rol in het risicotaxatie proces. Deze factoren zorgen voor het afnemen van de kans op recidive. In dit artikel wordt er gekeken of het meenemen van beschermende factoren van toegevoegde waarde is voor de risicotaxatie zoals deze plaatsvindt in de tbs-praktijk. Mocht het wel zo zijn, op welke manier dan?

Voor behandeling voor misdadigers is het belangrijk om een veelzijdig en completer beeld van de patiënt te krijgen. Het verbeteren van de behandeling is ook belangrijk. Ook moet het aantal onjuiste voorspellingen over recidive verminderd worden. Soms wordt het risico van een misdadiger als hoog ingeschat en daardoor zal deze misdadiger niet meer vrijheid krijgen dan misdadigers waarvan het risico als laag ingeschat is. Onderzoek heeft uitgewezen dat het inschatten van risico’s niet altijd correct wordt gedaan en daardoor zullen sommige misdadigers minder vrijheid krijgen dan waar ze eigenlijk recht op zouden moeten hebben. Veel instrumenten waarmee risico’s getaxeerd kunnen worden kijken alleen naar risicofactoren. Dit komt ook overeen met het huidige idee in de forensische psychiatrie dat het opsporen van risicofactoren voor een bepaalde ziekte of antisociaal gedrag voorop staat. Het model dat het meest gebruikt wordt hiervoor is het Risk-Need-Responsivity model.

Maar tegenwoordig zien wetenschappers ook het nut in van het betrekken van beschermende factoren in het risicotaxatie proces. Tegenwoordig zijn modellen die kijken naar beschermende factoren, zoals het Good Lives Model, Quality of Life Model en het Strength-based model populairder en worden vaker gebruikt in instellingen. Zoals in een eerder artikel vermeld, is het belangrijk om je te richten op positieve dingen en niet alleen maar negatieve. Het is natuurlijk wel zo dat de risicofactoren verminderd moeten worden, maar mensen hebben er meer aan als er gekeken wordt naar doelen die bereikt moeten worden. Daarom moet er dus niet alleen gekeken worden naar de risicofactoren, maar ook naar beschermende factoren. In de literatuur bestaat er niet echt een verdeeldheid over de term ‘risicofactoren’. Er bestaat echter wel verdeeldheid over de term ‘beschermende factoren.’ In de literatuur worden er te veel termen gebruikt om beschermingsfactoren aan te duiden. Zo wordt er in de Engelse literatuur gesproken over protective, promotive, buffering protective factors, direct protective en nog veel meer. Verschillende onderzoekers hanteren ook verschillende definities voor deze begrippen. Dit komt waarschijnlijk door het feit dat er verschillende onderzoekstradities zijn die over beschermende factoren gaan en elke traditie interpreteert het begrip op een andere manier. Wat ook verwarrend kan zijn in onderzoeken, is dat we niet altijd weten over welke type bescherming de onderzoekers spreken. Is het bescherming voor het ontstaan van gewelddadig gedrag of voor de herhaling van gewelddadig gedrag? Wat onderzoekers zich ook afvragen is of beschermende factoren unipolair of dipolair zijn. Dat wil zeggen dat men zich afvraagt of beschermende factoren totaal andere factoren zijn dan risicofactoren of het tegenovergestelde van risicofactoren zijn (twee uitersten op een continuüm). Het is belangrijk om dit te weten, want als er geen unieke factoren zijn, dan is het wellicht niet zinvol om aparte instrumenten voor het in kaart brengen van deze factoren te maken. Een ander punt van discussie over beschermende factoren is dat onderzoekers het niet over eens zijn of beschermende factoren een directe of indirecte invloed hebben op het gewelddadige gedrag.

Factoren die een beschermende werking hebben, hebben deze werking niet bij iedereen en ook niet altijd. In de literatuur bestaan er vier bijzondere omstandigheden in geval van beschermende factoren. Dit zijn geslacht, leeftijd, type delinquent en type ingeschatte risico. Niet alle misdadigers hebben dezelfde misdaad gepleegd en ze zullen dan ook andere karakteristieken hebben. Hierdoor zullen ze ook andere beschermende factoren hebben. Voor jongere mensen werkt het gezin beter als beschermende factor, terwijl de sociale omgeving een betere beschermende factor is voor oudere mensen. Op de ene leeftijd kan een factor een beschermende factor zijn, maar op een andere leeftijd kan dit zelfs een risicofactor zijn. Het onderzoek naar de rol van beschermende factoren voor verschillende levensfases is schaars. Mannen en vrouwen hebben ook andere beschermende factoren. Ook is de subjectieve blootstelling van beschermende factoren groter voor meisjes dan voor jongens. De sterkte van de relatie tussen beschermende factoren en het risico is ook hoger voor meisjes dan voor jongens. Een beschermende factor kan soms verhogend werken afhankelijk van het type ingeschatte risico.

Er zijn meetinstrumenten die beschermende factoren opnemen, maar deze als verschillende dingen zien. Beschermende factoren worden als unipolair gezien in de Structured Assessment of Protective for violence risk (SAPROF) en elk factor wordt als een keer gescoord. In de Short-Term Assessment of Risk and Treatability (START) worden beschermende factoren als dipolair gezien. Dezelfde factor kan dus risicoverhogend als beschermend werken. Deze factoren worden dan ook twee keer gescoord. De beoordelaar moet aangeven in hoeverre de factor het risico verhoogt en in hoeverre de factor risico verlaagt. Uit onderzoek naar de bruikbaarheid van deze instrumenten kwam naar voren dat de SAPROF een vrij goede voorspelling gaf van recidive, vooral op de lange termijn. Met de START kan beter onderscheid gemaakt worden tussen patiënten die wel of geen agressief gedrag naar zichzelf of anderen vertonen. In de klinische praktijk bleken de beschermende factoren wel nuttig.

Omdat er dus geen overeenstemming is over de term beschermende factoren, is het niet mogelijk om alle beschermende factoren voor terugval te identificeren. Er zijn wel enkele factoren waar overeenstemming tussen wetenschappers is. Geboortecomplicaties, thuissituatie, de grootte van het gezin, de relatie met leeftijdsgenoten en een goede band met een prosociale volwassenen hebben allemaal invloed op herhaal gewelddadig gedrag in de volwassenheid. Al deze factoren moeten echter wel in de adolescentie gemeten worden, want thuissituatie tijdens de adolescentie en thuissituatie tijdens de volwassenheid heeft andere invloeden op recidive. Het blijkt dat het hebben van meerdere beschermende factoren in de adolescentie ook de kans op recidive meer verlaagt dan het hebben van nul of een van deze factoren. Wanneer beschermende factoren toegevoegd werden aan risicofactoren, werd de voorspelling van recidive verbeterd. Onderzoeken verschillen wel op de manier waarop ze analyses verrichten en het kan daarom moeilijk zijn om conclusies over elk onderzoek te trekken. Als beschermende factoren tijdens de adolescentie echt de kans op recidive kunnen verlagen, dan kunnen mensen hier rekening mee houden en proberen deze beschermende factoren in het leven van kinderen te krijgen.

Er blijken ook beschermende factoren te zijn bij volwassenen. Goede relaties op het werk, tevredenheid over de gezondheid, tevredenheid over de financiën, het hebben van haalbare doelen in het leven, zelfcontrole, coping, medicatie, intelligentie, impulsiviteit, verhoogde activiteit van het autonome zenuwstelsel, getrouwd zijn, een hoger niveau van serotonine en minder criminele denkstijlen kunnen allemaal als beschermende factoren dienen bij volwassenen. Veel onderzoek lijkt een toegevoegde waarde van beschermende factoren aan het risicotaxatie proces van tbs-gestelden te suggereren. Er wordt een completer beeld van de misdadiger geschetst, de behandelrelatie wordt beter en de kans op fouten worden kleiner. Beschermende factoren kunnen op een betrouwbare en valide manier worden vastgesteld en de combinatie van beschermende factoren en risicofactoren zorgt voor de beste voorspelling van recidive. Waar men wel rekening mee moet houden, is dat er maar sinds een paar jaar onderzoek gedaan wordt naar beschermende factoren en dat onderzoekers het niet eens zijn over de terminologie van beschermende factoren. Er is meer en gestructureerd wetenschappelijk onderzoek naar beschermende factoren op deze kritiekpunten nodig.