Neutraliteit kan als ideaal op meerdere manieren ingevuld worden. Een onderscheid kan gemaakt worden tussen inclusieve, exclusieve en compenserende neutraliteit.

Inclusieve neutraliteit houdt in dat iedereen altijd en overal haar cultuur en religie kan beleven en in politieke discussies ook met levensbeschouwelijke argumenten anderen mag proberen te overtuigen. Dit is verbonden met de proportionaliteit; iedere burger krijgt evenveel steun om zijn religieuze en culturele identiteit te beleven. Het is de dragende gedachte in het Nederlandse systeem en past ook bij andere pluralistische landen.

Exclusieve neutraliteit houdt in dat de overheid zich niet bemoeit met religie, cultuur en andere vormen van levensstijlen. Deze kan worden onderverdeeld in een Franse ideologie en Rawlsiaanse ideologie. De Franse ideologie houdt in dat niemand zijn cultuur of religie mag beleven in openbare ruimten, dit is een privé aangelegenheid. De overheid geeft geen steun, de kerkelijke gemeenschappen etc. moeten het zelf doen. Het is aan de burgers om te beslissen of zij geld willen investeren in deze kerken. In de Rawlsiaanse traditie is de exclusieve neutraliteit nog beperkter, levensbeschouwelijke overwegingen komen helemaal niet voor in politieke besluiten. Hierbij spelen gronden een rol.

Compenserende neutraliteit houdt in dat de staat in bijzondere gevallen wel extra steun biedt aan minderheden, die zonder deze steun niet tot hun recht zouden kunnen komen in de maatschappij.

Wat zijn de variaties in neutraliteit?

Neutraliteit kan als ideaal op meerdere manieren ingevuld worden. Een onderscheid kan gemaakt worden tussen inclusieve, exclusieve en compenserende neutraliteit.

Inclusieve neutraliteit houdt in dat iedereen altijd en overal haar cultuur en religie kan beleven en in politieke discussies ook met levensbeschouwelijke argumenten anderen mag proberen te overtuigen. Dit is verbonden met de proportionaliteit; iedere burger krijgt evenveel steun om zijn religieuze en culturele identiteit te beleven. Het is de dragende gedachte in het Nederlandse systeem en past ook bij andere pluralistische landen.

Exclusieve neutraliteit houdt in dat de overheid zich niet bemoeit met religie, cultuur en andere vormen van levensstijlen. Deze kan worden onderverdeeld in een Franse ideologie en Rawlsiaanse ideologie. De Franse ideologie houdt in dat niemand zijn cultuur of religie mag beleven in openbare ruimten, dit is een privé aangelegenheid. De overheid geeft geen steun, de kerkelijke gemeenschappen etc. moeten het zelf doen. Het is aan de burgers om te beslissen of zij geld willen investeren in deze kerken. In de Rawlsiaanse traditie is de exclusieve neutraliteit nog beperkter, levensbeschouwelijke overwegingen komen helemaal niet voor in politieke besluiten. Hierbij spelen gronden een rol.

Compenserende neutraliteit houdt in dat de staat in bijzondere gevallen wel extra steun biedt aan minderheden, die zonder deze steun niet tot hun recht zouden kunnen komen in de maatschappij.

Hoe is de neutraliteit in Nederland?

De inclusieve neutraliteit wordt het meest aangehangen in Nederland, omdat religie en cultuur voor veel mensen een belangrijke rol speelt in het dagelijks leven. Inclusieve neutraliteit laat veel ruimte voor andersdenkenden, iedereen kan zijn leven inrichten zoals zij dit willen. Zolang iedereen deze ruimte krijgt, zal iedereen ook aan de verschillende personen wennen en zal dit leiden tot begrip. Men hoeft zijn of haar culturele of godsdienstige identiteit niet onder stoelen of banken te steken; als een vrouw een hoofddoek wil dragen, mag dit. Als iemand ervoor kiest om dit niet te doen, mag dit ook. Zo ontstaat een multiculturele samenleving.

De exclusieve neutraliteit past niet bij de Nederlandse cultuur. Mocht Nederland geen ruimte meer kunnen bieden aan de inclusieve neutraliteit, is de compenserende neutraliteit het meest voor de hand liggend. Hier zijn echter wel veel kritieken op. Men kan van mening zijn dat de overheid bepaalde minderheden gaat ‘voortrekken’. Want wanneer kan iemand nou gezien worden als minderheid die meer steun nodig heeft? Dit kan leiden tot verontwaardiging bij de mensen die met hard werken niet binnen de groep minderheden vallen. Toch is het soms nodig om bepaalde groepen ‘voor te trekken’, omdat het correctiemechanisme en de vrije markt niet perfect werken. Gelijkheid kan soms niet bereikt worden zonder steun van de overheid en volgens die gelijkheid moet iedereen de kans krijgen.

De overheid moet dus inspringen als iemand geen gelijke kansen kan krijgen zonder die steun.

Hoe zit het met de neutraliteit in de politiek?

Neutraliteit houdt niet alleen in dat minderheden gesteund moeten worden door de overheid, maar dit houdt ook in dat zij actief moeten kunnen deelnemen binnen het politieke systeem. Zo moeten homoseksuelen, allochtonen etc. ook in de gelegenheid worden gesteld om actief te worden binnen de politiek, denk bijvoorbeeld aan politieke partijen. Dit is in Nederland echter moeilijk te bereiken. Het is voor deze minderheden moeilijk om een plaats in het parlement te krijgen. Op dit punt is het stelsel van evenredige vertegenwoordiging niet goed ontwikkeld, want dit is in strijd met de neutraliteit. De bedoeling is dat minderheden niet buitengesloten kunnen worden van het politieke proces. Om dit te bereiken, zijn er kwaliteitszetels. Deze kunnen gereserveerd worden voor specifieke minderheden, zodat zij actief kunnen deelnemen aan de politiek.

Het stelsel van evenredige vertegenwoordiging kan deze doelstelling wel beter bereiken dan het districtenstelsel. Wat dat betreft heeft Nederland een goed systeem gekozen.

De drie vormen van neutraliteit kunnen los van elkaar gezien worden, maar aan de andere kant bestaat er ook een onderlinge verhouding. Elk van de drie varianten kan een juiste grondslag voor overheidsbeleid zijn. Een multiculturele samenleving is niet overal van toepassing, zo zijn er ook landen die maar één religie en cultuur kennen. Hier is minder behoefte aan een inclusieve neutraliteit, aangezien men elkaar niet hoeft te overtuigen. Er is dus een verschil in behoeften aan vormen van neutraliteit binnen de samenleving.

Hoe is de verhouding tussen neutraliteit en kledingvoorschriften?

Binnen de politiek moet ook gestalte gegeven worden aan neutraliteit. Hoe gaan politici hiermee om? Denk bijvoorbeeld aan wat voor kleding zij moeten of mogen dragen. De koning en minister-president moeten het land vertegenwoordigen, dit zijn nationale eenheden en zij dienen zich dus niet voor een bepaalde religieuze overtuiging uit te laten. Zij moeten zich dus neutraal opstellen, zodat iedere groep binnen de staat zich kan vinden in hun ambt en niet specifiek één bepaalde groep, die de andere overstijgt.

Wat betreft burgers, zijn verschillende soorten kleding toegestaan, tenzij dit tot bijvoorbeeld gevaar leidt. Denk bijvoorbeeld aan situaties waarin hoofddoeken gevaarlijk kunnen zijn. Als een vrouw in een laboratorium werkzaam is, zal zij haar hoofddoek beter af kunnen doen, in verband met haar eigen veiligheid. In principe geldt dus het principe: ja-tenzij. Het mag, tenzij er goede redenen zijn om dit te verbieden. Sociale druk moet altijd voorkomen worden. Op scholen is onderscheiding altijd toegestaan, dit geeft een symbolische uitdrukking aan de actieve pluriformiteit. Kleding dient een vrije keuze te zijn. Indien dit leidt tot weerstand, moeten compromissen gesloten worden.

In hoge functies waarin men objectief en neutraal moet overkomen, kunnen eisen gesteld worden aan kleding, denk bijvoorbeeld aan de rechterlijke macht. In een democratische rechtsstaat mag dit echter nooit leiden tot uitsluiting van een ambt. Er geldt dus een spanningsveld tussen de rechten van minderheden en de wil van de meerderheid.

Hoe moet de overheid omgaan met spijsvoorschriften?

Binnen godsdiensten kunnen spijsvoorschriften voorkomen. Denk bijvoorbeeld aan moslims die geen alcohol mogen drinken en geen varkensvlees eten, maar ook vegetariërs die geen vlees eten. De overheid moet hierop ook inspelen, maar hoe? Het zijn kleine dingen die het verschil maken. Er moet rekening gehouden worden met de menselijk voorkeur; een kerstpakket met alleen drank is voor een moslim niet weggelegd. Voor deze persoon is het dan fijn als hij een ander pakket kan krijgen. Er moet een keuze open gelaten worden.

Ook binnen de bedrijfskantines moet genoeg keuze zijn in voedsel, zodat iedereen kan eten naar zijn eigen voorkeur en idealen.

Stampvragen

• Noem de drie varianten van neutraliteit en leg deze uit.

• Welke vorm van neutraliteit hangt Nederland aan? Waarom?

• Hoe gelden de kledingvoorschriften van de koning en minister-president binnen een land?