Enige rechtsvergelijkende en rechtshistorische beschouwingen over de gevolgen van eigen schuld van de gelaedeerde voor de aansprakelijkheid voor onrechtmatig handelen’, paragrafen 1, 2 en 5.

Inleiding

In 1911 stak een voetganger het spoor over, werd aangereden door een trein en kwam ten val waardoor zijn arm moest worden afgezet. Het Gerechtshof overwoog dat de schade door schuld aan weerszijden was veroorzaakt: de voetganger lette niet goed op en de spoorwegmaatschappij had geen voorzorgsmaatregelen genomen. De Hoge Raad verdeelde uiteindelijk de schade, dit was de eerste keer in eigen-schuldzaken, een opmerkelijke uitspraak dus. Er bestond voor deze verdeling namelijk nog geen grond in het Burgerlijk Wetboek, zoals nu wel in artikel 6:101 BW. Voor die omslag van de Hoge Raad waren aanknopingspunten te vinden in lagere rechtspraak, literatuur en het feit dat in het Franse en Duitse recht een verdeling al wel aanvaard was. In de rechtsgeschiedenis is een mogelijkheid tot verdeling van de schade uitzonderlijk. In dit artikel worden de theorieën en leerstukken van 'eigen schuld' behandeld in chronologie van de tijd.

Diverse theorieën en hun achtergrond

In de Romeinse tijd was het uitgangspunt dat hij die schade lijdt door eigen schuld niet wordt geacht schade te lijden. Dat was eerst niet het uitgangspunt van die tijd, maar later werd dat het wel. Het andere uitgangspunt van die tijd is dat de schuld van de laedens (degene die schade toebrengt) werd opgeheven door de schuld van de gelaedeerde (degene die schade ondervindt) en zo werd de aansprakelijkheid van de laedens uitgesloten. Later kwam de benadering dat aansprakelijkheid alleen wordt uitgesloten als de schuld van de gelaedeerde zwaarder is dan die van de laedens. Het resultaat bleef hetzelfde: of de hele schade werd vergoed, of niks. Een verdeling van de schade kwam echter ook al in sommige middeleeuwse bronnen voor. Ook kwam deze in het Romeinse zeerecht al voor en maakten humanisten melding van deze optie. Toch werd pas in de 18e eeuw een verdeling bepleit naar mate van ieders schuld. De afweging van gradaties van schuld was daarvoor al wel een stap in de goede richting. In Frankrijk en Duitsland werd de alles-of-niets benadering in de 19e eeuw al verlaten.

De situatie in Nederland tot 1916

Nieuwe inzichten in de Nederlandse doctrine

Er kwam geen bepaling over eigen schuld voor in het BW. Daarom moest de problematiek worden opgelost door de doctrine en de rechtspraktijk. Gerardus Diephuis meende dat de rechter moest bepalen wat te doen bij eigen schuld en dat een wettelijke bepaling geen oplossing bood. Er kwam een debat op gang in Nederland omtrent de grondslag voor het verval van het recht op schadevergoeding bij eigen schuld. Van Nierop wees alle grondslagen af in zijn dissertatie en noemde als grondslag: billijkheid. Als de schade mede het gevolg was van handelen van de gelaedeerde zelf werd er rekening gehouden met eigen schuld uit billijkheidsoverwegingen. Van Nierop stelde dat er geen afweging van causaliteit maar van schuld moet plaatsvinden. Als de mate van de eigen schuld kleiner was dan die van de veroorzaker zou de gelaedeerde recht hebben op schadevergoeding. Anders werd de vordering geheel afgewezen. Van Nierop overwoog blijkbaar geen middenweg: verdeling van schade. Dat afwegen van de mate van wederzijdse schuld wordt gezien als een beperking op de theorie van culpae compensatio. Paul Scholten nam scherp stelling tegen de alles-of-niets regel en beweerde dat bij eigen schuld van de gelaedeerde de schadevergoedingsvordering niet afgewezen hoefde te worden en was voorstander van schadeverdeling.

De rechtspraak in Nederland tot 1916

Een verdeling van de schade bij eigen schuld kwam vooral voor bij verkeersongevallen. Het werd zelden toegepast tot 1916. Vaak werd de alles-of-niets benadering gevolgd. Dit blijkt uit een aantal zaken zoals een aanvaringszaak uit 1896 waarbij de eiser ook eigen schuld had en de vordering werd afgewezen. Dat lijkt een toepassing van de (Romeinse) regel D.50.17.203. In een zaak waar een persoon door een stroomtram werd aangereden werd ook bepaald dat er geen plaats was voor schadevergoeding omdat het slachtoffer onvoorzichtig was geweest. Van de omgekeerde situatie bestaan ook voorbeelden: ondanks enige onvoorzichtigheid bij het slachtoffer toch volledige schadevergoeding. In een paar gevallen werd de schade wel verdeeld. Bijvoorbeeld in een zaak uit 1911 waar beide partijen onvoorzichtig waren en de rechter het schadebedrag voor de helft toewees. Daarin werd dus door een lagere rechter afstand genomen van de alles-of-niets benadering. Toen stak Morré het spoor over (zie ook inleiding) en oordeelde het Gerechtshof in een spraakmakende uitspraak dat de onvoorzichtigheid van Morré de aansprakelijkheid van HIJSM geheel of gedeeltelijk kon opheffen. De schade werd gehalveerd.

De zaak HIJSM/Morré

In cassatie werd gepleit voor een verdeling van de schade naar evenredigheid van schuld in plaats van afwijzing van de hele schadevergoedingsactie. Artikel 535 WvK ging toen alleen nog over eigen schuld. Daarin stond dat bij een botsing van twee schepen elk schip de eigen schade moet dragen. De procureur-generaal zei dat hierbij niet wordt gekeken naar schuld en omvang van de schade maar dat iedereen gewoon zijn eigen schade moet dragen. Dit was volgens hem geen aanwijzing voor een algemeen stelsel over verdeling van schuld en schade. Hij was dan ook tegen een verdeling van schade. Volgens hem was alleen art. 1401 e.v. van het oude BW relevant. De schulden zijn van totaal verschillende aard en er was slechts één alternatief volgens hem: als de laedens eigen schuld had was hij geheel aansprakelijk en anders geheel niet.

De Hoge Raad oordeelde echter anders en maakte hiermee een einde aan de alles-of-niets-benadering door te oordelen dat de rechter de vergoedingsplicht moet afmeten tegen de mate waarin ieders schuld heeft bijgedragen aan de schade. In een concept van het arrest stond de overweging iets anders en dat leek meer aan te sluiten bij de rechtsgeschiedenis.

Debat naar aanleiding van de uitspraak van de Hoge Raad in de zaakHIJSM/Morré

De bovenstaande zaak werd behandeld in drie preadviezen. In het eerste advies werd opgemerkt dat het vreemd was dat vaak het tegendeel wordt beweerd van dat wat de Hoge Raad heeft beslist omdat schuldverdeling in wetgeving van andere landen (zoals Duitsland en Oostenrijk) gewoon voortkomt. In een ander preadvies werd geschreven dat art. 1401 OBW niet aangaf wat te doen als de schade mede door de schuld van de ander was veroorzaakt. Dus dat art. 1401 OBW ruimte liet voor alles of niets. De Hoge Raad volgde deze strenge interpretatie dus niet. Ook in het derde preadvies werd positief geadviseerd over een verdeling van schade. Er waren echter ook kritische geluiden te horen. Volgens een advocaat-procureur was deze uitspraak slecht voor de rechtszekerheid en in strijd met de wet en vroegere beslissingen. De Hoge Raad zou de rechtsvraag niet hebben beantwoord maar een andere casus omdat het er in deze zaak over ging of de eigen schuld de schadeplichtigheid verminderde en niet welke elementen hebben bijgedragen aan de schade. Scholten bepleitte enkele jaren later dat de overweging uit dit arrest buiten beschouwing moet worden gelaten omdat de onderbouwing onbruikbaar zou zijn, zelfs in een geval waar de eigen schuld wel bestaat. Volgens Scholten is er een verschil tussen de situatie waarin twee personen elkaar over en weer schade
hebben toegebracht en de situatie waarin ze beiden komen te staan tegenover een derde.

Ontwikkeling van het beginsel der schadeverdeling in Nederland na 1916

De Hoge Raad construeerde de eigen schuld als een vorm van medeaansprakelijkheid of mededaderschap. De Hoge Raad probeerde de schadedeling te herleiden uit art. 1401 OBW. De motivatie laat niet zien hoe je komt tot een situatie van gedeelde aansprakelijkheid. Dit leidde tot het opkomen van het fenomeen van gedeeltelijke compensatie in gevallen waarin werd beslist dat er sprake was van eigen schuld. Lagere rechters gingen ook niet dieper op een zaak in en constateerden alleen 'dat 'dus' de schade tussen partijen verdeeld behoort te worden'. In latere arresten liet de Hoge Raad deze constructie uit het arrest los. Het is echter wel vaste jurisprudentie geworden sinds 1916 dat eigen schuld van de gelaedeerde kan leiden tot een vermindering van de omvang van de aanspraak tot
schadevergoeding. Echter, ook na 1916 zijn er nog beslissingen te vinden waarin de mate van eigen schuld niet werd begroot maar de hele actie werd afgewezen in geval van eigen schuld van de gelaedeerde, een alles-of-niets benadering dus. Dat een wettelijke grondslag nog steeds ontbrak zal hiertoe hebben bijgedragen. Pas in 1992 werd het beginsel van schadeverdeling opgenomen in art. 6:101 BW.

Volgens dit artikel wordt de plicht tot vergoeding van de laedens verminderd door de schade over de benadeelde en de vergoedingsplichtige te verdelen in evenredigheid met de mate waarin de aan ieder toe te rekenen omstandigheden tot de schade hebben bijgedragen (primaire maatstaf). De billijkheid kan hierbij als correctie worden toegepast (secundaire maatstaf).