Daisy werd geboren in 2010, bijna vier jaar voor haar drieling-zusjes Connie en Scarlett, die op hetzelfde moment waren verwekt. Hun ouders, Louise en Steven, hadden IVF ondergaan, waar 12 eicellen uit voortkwamen. Vijf ervan waren bevrucht. Twee eicellen werden in de baarmoeder van Louise geplaatst, waar Daisy uit geboren is, en drie werden ingevroren. Elk jaar ontvingen ze een brief van de kliniek met de vraag wat ze wilden doen met de ingevroren embryo’s. Twee embryo’s hadden het overleefd en werden drie jaar na de geboorte van Daisy in de baarmoeder van Louise geplaatst. Hier werd een tweeling uit geboren.
Gezinnen zoals die van Daisy worden steeds gebruikelijker. Tussen 2013 en 2016 was het aantal IVF-kinderen wereldwijd gegroeid van 5 miljoen naar 6.5 miljoen. De meest significante verandering in de praktijk van IVF is de verschuiving van ‘verse’ embryo’s naar bevroren embryo’s. Tegenwoordig zijn de meeste IVF-geboortes het resultaat van bevroren embryo’s. Dit heeft een aantal redenen: het is minder duur terwijl de succeskans even groot is, het vermindert het risico op het over-stimuleren van de eierstokken wat een potentieel levensbedreigende aandoening kan veroorzaken en het kan het risico op chromosoomafwijkingen verkleinen (de belangrijkste oorzaak van miskramen). Steeds meer vruchtbaarheidsklinieken controleren vooraf of de embryo’s het juiste aantal chromosomen bevatten (pre-implantatie genetische test). Dit is een controversiële procedure, met name als het jonge vrouwen betreft, omdat er geen duidelijk bewijs is dat het de kans op het krijgen van een baby vergroot.
Naast het invriezen van embryo’s verandert ook het invriezen van eicellen de manier waarop baby’s worden gemaakt. In 2010 voorspelde een uitvinder van de anticonceptiepil dat het invriezen van eicellen een even grote maatschappelijke impact zal hebben als orale anticonceptie. Het is de vraag of deze voorspelling uit zal komen, maar het staat vast dat een groeiend aantal vrouwen gebruikmaakt van deze techniek. Zij bewaren zo hun eicellen totdat ze er klaar voor zijn kinderen te hebben. Het invriezen van eicellen is mogelijk sinds 1986, maar door de introductie van vitrificatie in 2005 blijft een voldoende aantal eicellen levensvatbaar na ontdooiing.
Volgens een artikel in The New York Times uit 2018 hebben ruim 20.000 Amerikaanse vrouwen hun eicellen ingevroren. De grootste eicelbank in het Verenigd Koninkrijk had in 2017 drie keer zoveel cliënten als in 2014. Vrouwen die hun eicellen invriezen doorlopen dezelfde verzamelingsprocedure als vrouwen die hun eicellen doneren. Sommigen vriezen hun eicellen in om schade door medische behandelingen als chemotherapie en bestraling te voorkomen, anderen hebben sociale beweegrenen zoals het willen uitstellen van het starten van een gezin. Voor alleenstaande vrouwen die zich vanwege hun leeftijd afvragen of ze ooit kinderen zullen krijgen is het een zorg minder. Ze hebben een vangnet en kunnen zich focussen op het vinden van de juiste partner. Het is echter geen garantie voor een kind en duur. Uit Britse cijfers (2018) blijkt dat weinig vrouwen die een baby proberen te krijgen uit hun bevroren eicellen succesvol zijn: slechts één op de vijf IVF-behandelingen met bevroren eicellen resulteert in een zwangerschap. Dit komt deels omdat de kans op succes afhankelijk is van de leeftijd waarop de vrouw haar eicellen invriest. Vrouwen die op dat moment eind 30 of in de 40 zijn, hebben vaak te lang gewacht. Belangrijker is echter de leeftijd van de eicellen zelf en ook het aantal eicellen speelt een rol.
Media impliceren dat vrouwen die hun eicellen invriezen hun carrière boven het moederschap plaatsen. De nieuwe vruchtbaarheidsmogelijkheden geven vrouwen de optie om het allemaal te hebben. Deze visie is gedeeltelijk aangewakkerd door technologiebedrijven als Facebook, Google en Apple, die hun vrouwelijke personeelsleden betaalden voor het invriezen van hun eicellen. De vrouwen die deelnamen aan het onderzoek vertellen een ander verhaal: tijd nodig hebben voor het vinden van de juiste partner. Ook kennen zij geen vrouwen die hun eicellen invriezen zodat ze zich op hun carrière kunnen focussen. Uit interviews komt naar voren dat veel heteroseksuele vrouwen hun eicellen invriezen, omdat mannen zich niet willen binden. Sommige mannen zijn er niet klaar voor een gezin te starten tot de vrouw 35 is en haar vruchtbaarheid afneemt. Anderen beëindigen de relatie wanneer er over kinderen wordt begonnen. Uit een Amerikaans rapport uit 2013 bleek dat 80% van de vrouwen die hun eicellen invroor geen partner had. Ook de ouders van de vrouw die graag grootouders willen worden en aanbieden te betalen voor de behandeling spelen een rol.
Omdat zo weinig vrouwen gebruik hebben gemaakt van hun bevroren eicellen, weten we niet wat de persoonlijke en sociale gevolgen van deze nieuwe manier om gezinnen te vormen zijn. Vruchtbaarheidsspecialisten proberen via schoolvoorlichting aan kinderen uit te leggen dat vruchtbaarheid afneemt naar mate je ouder wordt, zowel voor mannen als vrouwen, om het toenemende aantal mensen dat een vruchtbaarheidsbehandeling moet ondergaan te remmen. Voor vrouwen wordt de kans om zwanger te raken kleiner rond de leeftijd van 37 jaar. Een recent artikel in een medisch tijdschrift toont dat vrouwen die een goede kans op het krijgen van drie kinderen willen hebben, een gezin moeten starten op 23-jarige leeftijd.
Een andere nieuwe manier voor het vormen van een gezin is co-ouderschap. In dit geval ontbreekt een romantische relatie tussen vader en moeder. Ook deze gezinsvorm roept een aantal vragen op. Hoe ontwikkelt het partnerschap tussen de co-ouders zich in de loop der tijd: houdt het stand of niet? Wat is de aard en kwaliteit van elke co-ouder met het kind? En wat zijn de gevolgen voor kinderen?
Er is weinig bekend over gezinnen die gevormd zijn door heteroseksuele ouders die geen romantische relatie hebben. Homoseksuele mannen en lesbische vrouwen delen al langer het co-ouderschap. Zo werden Richard en Daniel en Jemma en Lorraine in 1997 ouders van Jamie. Zij waren al jaren goed bevriend met elkaar en vormen nog altijd een hecht gezin. Een toenemend aantal co-ouder gezinnen wordt gevormd door mannen en vrouwen die gebruikmaken van connectiewebsites. Zij verschillen van Jamies ouders die als goede vrienden besloten gezamenlijk voor het ouderschap te gaan. Het is nog te vroeg om te zeggen of co-ouderschap door voormalig vreemden goed zal uitpakken. Hier wordt onderzoek naar gedaan. Hieruit blijkt al wel dat een goede communicatie tussen de ouders essentieel is, en een warme en coöperatieve relatie tussen de ouders bepalend is voor het welzijn van het kind. We weten nog niet hoe de zelf kinderen denken over hun gezinssituatie.
Bewust alleenstaande heteroseksuele moeders worden steeds meer geaccepteerd. Het is verrassender als heteroseksuele mannen bewust alleenstaande vaders worden. Zo besloot Adam er na relaties met vrouwen die geen kinderen wilden zelf voor te gaan. Hij had altijd al vader willen worden en de vrouwen van zijn leeftijd konden geen kinderen meer krijgen of wilden er geen meer. Net zoals veel bewust alleenstaande moeders hoopt hij op een dag een partner te vinden die ook moeder wil zijn voor zijn tweeling. Het was voor hem niet makkelijk de kinderen in zijn eentje groot te brengen. Met name de eerste jaren was het lastig zijn baan te combineren met de zorg voor de tweeling. Het lastige aspect is dat het hebben van een moeder de norm is, men verwacht dat de tweeling een moeder heeft. Adam is bang dat het ontbreken van een moeder een negatief effect heeft op zijn zoontje, die zich soms agressief gedraagt jegens andere kinderen en zijn zusje. Naast het beantwoorden van lastige vragen van anderen moet hij ook de tweeling zelf uitleggen waarom zij geen moeder hebben. Omdat ze pas vier jaar zijn, begrijpen ze niet wat draagmoederschap en eiceldonatie zijn, maar ze weten dat er een speciale vrouw is.
In 2010 begonnen lesbische koppels kinderen te krijgen door gedeeld biologisch ouderschap, waarbij de eicel van de ene vrouw wordt gebruikt voor het creëren van een embryo en de andere vrouw de baby draagt. Zo hebben beide moeders een biologische connectie met hun kind.
Door steeds veranderende technologische ontwikkelingen op het gebied van voortplanting ontstaan er nog steeds nieuwe gezinsvormen. Er bestaat controversie over de vraag of deze opkomende technologieën toegestaan of verboden zouden moeten worden. Een voorbeeld betreft mitochondriale donatie, ontworpen om de overdracht van ongeneeslijke en levensbedreigende mitochondriële aandoeningen die worden doorgegeven van moeder op kind te voorkomen. Het resultaat van deze donatie is dat het verkeerde DNA in de eicel van de moeder wordt vervangen door gezond DNA van een andere vrouw. Het wetenschappelijk onderzoek dat deze donatie mogelijk maakt werd uitgevoerd in het Verenigd Koninkrijk, maar het eerste kind dat op deze manier is verwekt werd in 2016 geboren in Mexico. Mitochondriale donatie roept ook controversie op, omdat kinderen (voor het eerst) het genetisch materiaal van drie personen hebben: vader, moeder en donor. Ze worden daarom ook wel ‘drie-ouder-baby’s’ genoemd. Volgens critici heeft deze procedure mogelijk schadelijke invloed op de identiteit van het kind. Het is nog onbekend hoe kinderen zelf denken over het hebben van ‘twee’ moeders, er zijn weinig baby’s op deze manier geboren. Omdat 50% van de genen van kinderen die geboren worden via eiceldonatie afkomstig is van de donor en deze kinderen het goed lijken te doen, is het onwaarschijnlijk dat het hebben van minder dan 1% genetisch materiaal van de donor psychologische schade bij de kinderen zal opleveren. We weten dat kinderen die geboren zijn via een eiceldonor voornamelijk uit nieuwsgierigheid meer willen weten over hun donor, ditzelfde kan gelden voor sommige kinderen die via mitochondriale donatie worden geboren.
Wetenschappelijke vooruitgang heeft ook geleid tot baarmoedertransplantatie. De Zweedse Malin Stenberg was de eerste vrouw ter wereld die een baby had gekregen nadat zij de baarmoeder van donor Ewa Rosen had ontvangen. Malin was door een zeldzame aandoening geboren zonder baarmoeder. Adoptie liep op niets uit en draagmoederschap is in Zweden verboden. Malin en haar echtgenoot wilden vanwege de onzekere omstandigheden niet naar het buitenland voor een baby. Tijdens een bijeenkomst voor vrouwen met deze aandoening hoorde ze voor het eerst over baarmoedertransplantatie. De artsen benadrukten dat het een riskante procedure was met geen garantie op succes. Zowel de patiënt als de donor moesten een grote operatie ondergaan en immunosuppressieve medicatie gebruiken om de kans dat het lichaam de baarmoeder zou afstoten te verkleinen. De grootste horde was misschien wel dat de vrouwen zelf een donor moesten vinden. Uiteindelijk vond ze de 59-jarige Ewa bereid. Na de operatie moest Malin een jaar wachten voordat het veilig was zwanger te worden. In 2014 werd haar zoontje geboren.
Kinderen kunnen via IVF worden verwekt buiten het lichaam en het zal niet lang meer duren voordat zij ook buiten het lichaam gedragen kunnen worden. Kunstmatige baarmoeders zullen de aard van de voortplanting enorm veranderen. In eerste instantie zullen deze gebruikt worden om de ontwikkeling van prematuren voort te zetten alsof zij zich nog steeds in hun moeders lichaam bevinden. Later kunnen ze een alternatief voor een zwangerschap worden. In 2017 meldden wetenschappers van de Cambridge Universiteit dat zij een menselijke embryo in leven hadden gehouden in een kunstmatige baarmoeder voor bijna 14 dagen (de wettelijke limiet).
Wetenschappers denken dat het op termijn ook mogelijk is om synthetische ei- en spermacellen te maken van cellen uit teelballen of eierstokken, cellen uit embryo’s of uit niet-reproductief weefsel als huidcellen. Dit kan levensveranderend zijn voor mannen die geen sperma en vrouwen die geen eicellen produceren: zij kunnen genetisch gerelateerde kinderen krijgen zonder de hulp van een donor. Ook kunnen homoseksuele en lesbische stellen zo kinderen krijgen die aan beide ouders genetisch gerelateerd zijn. Zelfs alleenstaande personen kunnen in hun eentje een kind verwekken door het gebruik van kunstmatige ei- en spermacellen die uit hun eigen huidcellen worden gemaakt. Het kind zal dan genetisch alleen aan hen gerelateerd zijn. Alhoewel dit technisch gezien mogelijk wordt, zal de nauwe gelijkenis van de genen het risico op een genetische afwijking vergroten.
Het was een groot schandaal toen een Chinese wetenschapper in 2018 bekendmaakte verantwoordelijk te zijn voor de eerste genetisch gemodificeerde kinderen. Hij had de CRISPR techniek gebruikt om het genetisch materiaal van tweelingmeisjes aan te passen toen zij nog embryo’s waren, met als doel hen HIV-resistent te maken. Alhoewel CRISPR wordt gebruikt om genetische ziektes te bestuderen en behandelen, was er nog nooit een kind gemaakt vanuit eicellen, sperma of embryo’s met aangepaste genen (genoommodificatie in de menselijke kiembaan). Er zijn potentiële voordelen van het kunnen aanpassen van genen die zorgen voor genetische stoornissen en de overdraagbaarheid hiervan te voorkomen, maar de veiligheid en gevolgen van de procedure als ook de sociale en ethische implicaties zijn nog onduidelijk. In 2019 werd dr. He veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf voor het uitvoeren van een illegale medische praktijk.
Het is lastig te voorspellen wat deze toekomstige manieren van het vormen van gezinnen zullen betekenen voor ouders en kinderen. Ook roepen ze ieder complexe sociale en ethische vragen op. Zal de beschikbaarheid van baarmoedertransplantaties vrouwen onder druk zetten risicovolle en ingrijpende operaties te ondergaan? Zorgen kunstmatige geslachtscellen ervoor dat jonge kinderen of bejaarden baby’s kunnen krijgen? Zal genenaanpassing leiden tot de creatie van ‘designer baby’s’? Zorgen kunstmatige baarmoeders voor het verdwijnen van draagmoederschap? Op grond van onze studies naar nieuwe gezinsvormen die zijn ontstaan sinds de jaren ’70 – gezinnen die aanvankelijk werden gezien als bedreigend en verwerpelijk – lijkt het aannemelijk dat veel zorgen over toekomstige gezinnen ongerechtvaardigd zullen blijken. Als nieuwe voortplantingstechnieken veilig, ethisch en goed gereguleerd zijn, zullen kinderen waarschijnlijk floreren mits zij opgroeien in een liefdevol thuis en een ondersteunende sociale wereld.
