JoHo

Psychologen herken je niet aan hun universitaire graad of witte doktersjas. Psychologen herken je aan wat ze doen, waarderen, en vooral aan hoe ze denken. Denken als een psycholoog betekent denken als een wetenschapper. En denken als een wetenschapper houdt in dat je nadenkt over de empirische basis van wat je gelooft. Dat betekent dat je niet alleen conclusies baseert op intuïtie ('gezonde boerenverstand'), toevallige observaties van wat je zelf tegenkomt, of wat anderen zeggen (ook al zijn ze gepromoveerd). Empirisme betekent dat je gebruik maakt van je zintuigen (zien, horen, voelen) of instrumenten die daarmee helpen (zoals thermometers, timers, camera's, weegschalen of vragenlijsten) als basis voor de conclusies die je stelt. Kortom, psychologen zijn wetenschappers, en wetenschappers zijn empiristen. 

Hoe werkt een psycholoog?

Er zijn zes fundamentele principes die een psycholoog hanteert in zijn of haar werk.

1. Psychologen werken als empiristen in hun onderzoek. Dat betekent dat ze gebruik maken van hun zintuigen en/of instrumenten die daarmee helpen (zoals een vragenlijst of camera). Op basis van die waarnemingen trekken ze conclusies en stellen ze theorieën op. 
2. Psychologen testen theorieën door middel van het doen van onderzoek en passen hun theorieën aan als de data daartoe aanleiding geeft.
3. Psychologen volgen normen die gelden in de wetenschappelijke gemeenschap, waarbij de prioriteit ligt op objectiviteit en eerlijkheid.
4. Psychologen gebruiken een empirische basis voor zowel hun toegepast onderzoek als basisonderzoek (literatuuronderzoek om de theoretische basis te versterken).
5. Psychologen maken hun werk openbaar: ze dienen hun artikelen in bij wetenschappelijke tijdschriften voor feedback en reageren op het werk van anderen. 

Binnen de wetenschap is er nog een onderscheid tussen producenten van wetenschap en gebruikers van wetenschap. Die eerste groep is relatief klein. Het gaat om onderzoekers die na hun studie verder zijn gegaan in de wetenschappelijke wereld, door bijvoorbeeld een PhD te behalen en onderzoek te blijven doen. De andere groep, die van de gebruikers van wetenschap, is groter. De meeste afgestudeerden zullen na hun studie geen full time onderzoeker worden, maar gaan werken als bijvoorbeeld psycholoog. Wel is het ook voor deze groep belangrijk om op de hoogte te blijven van de wetenschappelijke trends en om te weten hoe je wetenschappelijke literatuur moet lezen en waarderen. 

Wat is de empirische cyclus (theorie - data cyclus)?

Zoals hierboven in principe twee is beschreven, testen psychologen hun theorieën. Maar wat is een theorie precies? Een theorie is een set van beweringen -zo simpel mogelijk- die algemene principes beschrijft over hoe variabelen met elkaar samenhangen. Een voorbeeld van een theorie is die van Harlow, hij stelde dat lichamelijk contact tussen een baby en zijn of haar moeder de primaire basis is voor een veilige hechting, in plaats van eten. Op basis van deze theorie formuleerde Harlow diverse onderzoeksvragen, die hij onderzocht. Daarnaast waren er ook vragen, die afweken van deze theorie en die hij dus juist niet onderzocht. 

Het opstellen van een theorie leidt vervolgens tot het formuleren van hypothesen. Een hypothese is een verwachting, die wordt geformuleerd in relatie tot het onderzoeksdesign. Het is eigenlijk een specifieke uitkomst die de onderzoeker verwacht te observeren in de studie als de theorie juist is. Op basis van de resultaten van een onderzoek kan de onderzoeker de hypothese aannemen (als de data overeenstemt met de hypothese) of juist verwerpen (als de data wat anders laat zien dan verwacht werd). Met data bedoelen we een set van observaties. In dit voorbeeld is de tijdsduur dat de baby en de moeder elkaar aanraakten bijvoorbeeld data. Idealiter is de hypothese vooraf al geregistreerd. Dit om te voorkomen dat onderzoekers hun hypothese snel aanpassen als de resultaten anders blijken te zijn dan verwacht. 

De theorie - data cyclus, ook wel de empirische cyclus genoemd, is samengevat in Figuur 1. Let erop dat data een theorie kan versterken óf verzwakken, afhankelijk van of de data de theorie ondersteunen of niet. Verder is het belangrijk om te weten dat een studie nooit een theorie bewijst. In lijn met het empirisme kun je als psycholoog aantonen wat je ziet, maar kun je daaruit geen generalisaties formuleren voor iets wat je niet hebt gezien. Denk hierbij aan het volgende voorbeeld:

• Deze kraai is zwart.
• Die kraai is zwart.
• Alle kraaien die ik ook gezien heb zijn zwart.

Die laatste generalisatie kunnen empiristen dus niet maken, omdat ze niet alle mogelijke kraaien hebben geobserveerd. Het is dus mogelijk dat er ergens een kraai is, die niet zwart is. Daarom kunnen psychologen met hun observaties alleen een theorie versterken, maar nooit bewijzen. Een goede theorie is dan ook falsifieerbaar. Dat betekent dat een goede theorie zou moeten leiden tot hypothesen die, wanneer ze worden getest, kunnen leiden tot het tegenspreken van de theorie. 

Figuur 1. De empirische cyclus (theorie - data cyclus)

Welke vier normen streeft een wetenschapper na?

Een wetenschapper streeft de volgende vier normen na:

1. Universalisme: iedereen kan wetenschap beoefenen; je hebt geen hoge universitaire graad of belangrijke onderzoeksfunctie nodig.
2. Gemeenschappelijkheid: wetenschappers zouden het best hun onderzoek transparant en open delen met andere wetenschappers en het publiek.
3. Geen persoonlijke binding: wetenschappers zouden het beste niet persoonlijk geïnvesteerd zijn in de vraag of de hypothese wel of niet wordt bevestigd door de data. Het is belangrijk dat een onderzoeker objectief is en idealiter wat verder van het onderzoek af staat. Een onderzoeker zou zich niet moeten laten leiden door diens eigen overtuigingen, inkomen of status.
4. Georganiseerde scepsis: wetenschappers nemen bijna nooit iets zomaar voor waar aan. Niets is heilig; wetenschappers zoeken altijd naar bewijs. 

Wat wordt er bedoeld met het Mozart effect?

Wanneer een psycholoog zijn of haar onderzoekswerk openbaar maakt, dan gaat dit doorgaans via een publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift. Soms pikken journalisten een studie op en schrijven zij daar een stuk over voor een algemeen publiek. Een fenomeen wat dan kan optreden is het Mozart effect. Dit betekent eigenlijk dat een specifieke onderzoeksbevinding ten onrechte wordt veralgemeniseerd. Dit fenomeen is vernoemd naar een studie van Frances Rauscher, die in 1993 ontdekte dat studenten die tien minuten naar muziek van Mozart luisterden, beter presteerden op een taak voor ruimtelijk inzicht dan studenten die tien minuten nergens naar luisterden. De journalist schreef vervolgens "Mozart maakt je slim". Er werd dus ten onrechte een zeer algemene conclusie getrokken uit een zeer specifieke onderzoeksbevinding. 

Een manier om je hier tegen te weren, is door op zoek te gaan naar de originele bron. Het lezen van het originele artikel is de beste manier om het hele verhaal boven tafel te krijgen. Je leert hierover meer in hoofdstuk 2. Een andere manier is om een sceptische denkwijze erop na te houden wanneer je populaire bronnen leest. In hoofdstuk 3 leer je daar meer over.