JoHo

Hoofdstuk 1: Criminologie in vogelvlucht

Hoofdstuk 1: Criminologie in vogelvlucht

Definities met een kanttekening

Criminologie is de wetenschap die de betekenis, oorzaken en gevolgen van criminaliteit onderzoekt. Dit gebeurt vanuit allerlei invalshoeken. Er wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van kennis uit de psychologie, rechtswetenschappen en antropologie.

Het onderwerp van onderzoek, criminaliteit, is niet in één definitie te vangen. Volgens de auteur van dit boek, Emile Kolthoff, is het te kort door de bocht om criminaliteit alleen te omschrijven als wettelijk strafbaar gedrag. Er komt meer bij kijken. Ten eerste is de betekenis van criminaliteit aan verandering onderhevig. Zo was overspel vroeger een strafbaar feit, maar nu uit het Wetboek van Strafrecht (Sr) geschrapt. Als iets niet langer als crimineel wordt beschouwd, wordt dit decriminaliseren genoemd. Wat criminaliteit is, hangt dus af van de afspraken die daarover worden gemaakt binnen een samenleving in een bepaalde tijd.

Ten tweede blijft het, ondanks deze afspraken die zijn vastgelegd in het Wetboek van Strafrecht, in de praktijk lastig om te bepalen wat crimineel is en wat niet. Als een kind bijvoorbeeld een draai om zijn oren krijgt van zijn vader, is dat dan al mishandeling? Mensen kunnen dat verschillend beoordelen.

Klassieke school

De gedachten en ideeën over misdaad en straf verschilden sterk door de eeuwen heen. Over het algemeen geldt het gedachtegoed van negentiende-eeuwse wetenschappers als Lambroso en Quetelet, waarover later meer, als de basis voor criminologie als wetenschap. Maar hun ideeën werden voor een belangrijk deel gevoed door die van hun voorlopers, behorende tot de zogenaamde ‘klassieke school’ van criminologie. Kolthoff staat uitgebreid stil bij deze stroming.

Een vooraanstaand persoon van de klassieke school was de filosoof Montesquieu (1689-1755). Het idee van de ‘trias politica’, ofwel de ‘scheiding der machten’ komt van hem en wordt tot op de dag van vandaag toegepast. Uit onvrede over het toenmalige Franse beleid pleitte hij voor vrijheid van alle burgers en dat die vrijheid alleen kan bestaan als er niet teveel macht bij een persoon komt te liggen. Om dit te voorkomen moet in de grondwet zijn vastgelegd dat niet één, maar verschillende personen verantwoordelijk zijn voor de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Ook is het noodzakelijk dat een officiële institutie deze basisvoorwaarden bewaakt en controleert.

Het idee dat niemand zijn wil kan opleggen aan een ander als diegene daar niet mee instemt, ofwel het idee van de volkssoevereiniteit, komt eveneens voort uit de klassieke school. Rousseau (1712-1778) bedacht deze leer van het ‘sociaal contract’, waarbij er vanuit wordt gegaan dat we allemaal vrije individuen zijn en samen de afspraak maken om een gemeenschap te vormen.

Degene die vanuit de klassieke school het meest invloed heeft gehad op het denken over misdaad en straf is de Italiaanse filosoof Beccaria (1738-1794). Zijn beroemde werk Dei delitti e delle pene (Over misdaden en straffen) uit 1764 lag aan de basis van vele latere hervormingen, ook in Nederland. Beccaria wilde vooral dat er een eind zou komen aan lukraak en ongefundeerd straffen en aan de inhumane manier waarop gestraft werd. Het systeem was volgens hem onrechtvaardig en verre van effectief.

Niet voor niets stond hij aan de wieg van het ‘legaliteitsbeginstel’. Hierbij geldt dat misdaden eerst gedefinieerd moeten worden door de wetgevende macht, voordat ze behandeld kunnen worden. Ook de straffen moeten van tevoren beschreven worden. Anders is er geen gegronde basis om ze uit te delen. Daarnaast formuleerde Beccaria als eerste het ‘proportionaliteitsbeginstel’: een straf moet wel echt passen bij een bepaald misdrijf. Het doel is volgens hem om met zo min mogelijk leed te voorkomen dat een misdadiger opnieuw vervalt in gedrag dat niet geaccepteerd wordt.

Na de Franse Revolutie in 1789 werden veel ideeën van de klassieke school daadwerkelijk doorgevoerd in Frankrijk en daarbuiten.

De reacties: nieuwe stromingen

Om nog even terug te komen op de klassieke denkers over criminaliteit: hun ideeën moeten gezien worden in het licht van de tijdsgeest. Zij leefden in de periode van de ‘Verlichting’, waarin de gedachte heersend werd dat mensen vanuit vrije wil en rationeel handelen. In hun optiek gingen misdadigers dus eveneens weldoordacht en uit vrije wil te werk.

De ‘Italiaanse school’, gevoed door het positivisme dat opkwam aan het eind van de negentiende eeuw, vond juist dat criminaliteit was aangeboren en probeerde dit op een natuurwetenschappelijke en dus objectieve manier aan te tonen. Leidend hierin was het onderzoek en de bevindingen van de Italiaanse arts-psychiater Cesare Lombroso (1835-1909). Op basis van zijn eigen metingen en observaties van gevangenen en geestelijk gestoorden vond hij dat je aan het uiterlijk en het gedrag van mensen kunt zien of zij misdadige kanten in zich hebben. Opvallend grote oren, extra tenen of luiheid waren bijvoorbeeld kenmerkend volgens hem.

Er bestond in eerste instantie veel weerstand tegen de theorieën van Lombroso, vooral vanuit de Franse medische wereld. Toch wordt hij beschouwd als één van de grondleggers van de criminologie als wetenschap, vanwege zijn natuurwetenschappelijke methode. Deels heeft Lombroso overigens zijn theorie bijgesteld, als gevolg van de kritiek op zijn werk vanuit de Franse ‘milieuschool’. Hij kwam er op terug dat criminaliteit alleen een individuele oorzaak kent en erkende dat ook maatschappelijke oorzaken een rol spelen.

Dat was echter niet voldoende voor de vertegenwoordigers van de milieuschool. De voormannen van deze stroming, de gerechtelijk geneeskundige Lacassagne (1843-1924) en de antropoloog Manouvrier (1850-1927) geloofden niet dat mensen als misdadiger geboren worden. Volgens hen is vooral het sociale milieu waarin iemand is opgegroeid bepalend voor het gedrag van mensen. Lacassagne vond wel dat individuele factoren een rol kunnen spelen, maar daar moest niet zoveel gewicht aan worden opgehangen als de Italiaanse school deed.

De milieuschool baseerde de bevindingen over de aard en omvang van criminaliteit vooral op statistieken. Nog steeds is statistisch onderzoek heel actueel binnen de criminologie. Vooral het werk van de Belgische statisticus Quetelet (1796-1874) is baanbrekend geweest. Naast Lombroso geldt ook Quetelet als grondlegger van de criminologie als wetenschap. Hij analyseerde data met behulp van een nieuw ontwikkelde methode. Hierdoor kwam hij tot theorieën die het mogelijk maakten om ontwikkelingen in criminaliteit te voorspellen en te voorkomen.