Wetenschap als roeping (Science as a vocation) is een artikel geschreven door Weber over zaken die nog steeds actueel zijn. In dit artikel beschrijft Weber dillema’s zoals het nut van onderzoek. Verder bespreekt hij ook hoe er bijvoorbeeld les moet worden gegeven. Bovendien bespreekt hij het verschil tussen de systemen die landen gebruiken.

Amerikaans vs. Duits systeem

In het begin beschrijft Weber het verschil tussen een onderzoeker worden in Duitsland en in de Verenigde Staten. In Duitsland begin je als privaatdocent waarna de onderzoeker colleges geeft waar hij voor betaald wordt. De docent krijgt dus alleen geld als hij volle zalen trekt in de colleges. Maar de docent heeft wel een gelimiteerde hoeveelheid aan colleges die hij kan geven. Hij kan niet meer colleges opeisen want anders zou de docent de oudere docenten boven hem beledigen door hun werk in te pikken. Ook kan in het Duitse systeem een docent niet ontslagen worden, wel kan het zijn dat hij geen zalen krijgt. Een dergelijke privaatdocent gaat er bovendien vanuit mits hij het een paar jaar volhoudt dat er rekening met hem en zijn positie wordt gehouden. Dit leidt vaak tot een doceermonopolie waar een docent altijd lesgeeft over een specifiek onderwerp. Ook de benoeming tot hoogleraar is in het Duitse systeem een aparte. Een docent wordt niet gepromoveerd tot hoogleraar door zijn verdienste, maar puur door toeval. Een goede wetenschapper laat dit niet zijn gevoelens beïnvloeden, maar Weber zegt dat hij tot nu toe geen docent heeft gezien die geen wrok heeft tegenover dit systeem als er jaar na jaar een docent boven hem wordt gekozen die minder goed is. De universiteiten zelf zijn in het Duitse systeem constant in conflict met elkaar. De verschillende universiteiten proberen elke student te bemachtigen die ze kunnen en zijn niet bang om die studenten van andere universiteiten weg te lokken. Ook hebben de Duitse universiteiten een geestesaristocratie, waar verstand op nummer een staat.

In Amerika wordt je eerst aangesteld als assistent waar je na enkele jaren docent kan worden. Het Amerikaanse systeem is meer bureaucratisch. De beginnende onderzoeker krijgt vanaf het begin een klein salaris voor het lesgeven. Hij kan wel ontslagen worden als hij zijn werk niet goed doet. Het Amerikaanse model is ook wel een kapitalistisch model waar de leraar afhankelijk is van wat de overheid zegt. Ook bepaalt de overheid steeds meer de onderwerpen dat gegeven mag, op welke manier docenten les mogen geven en hoeveel tijd eraan mag worden besteden. Helaas genoeg, volgens Weber, begint het Duitse model daar ook op te lijken.

Vervolgens stelt Weber dat een goede docent hoort te weten waarover hij praat (hij moet dus gekwalificeerd zijn) maar de docent moet ook weten hoe je die informatie overbrengt. Zonder dit laatste zullen er geen studenten naar de colleges komen omdat ze niets kunnen oppikken. Volgens Weber moet je dus beide vaardigheden bezitten.

Innerlijke roeping

Een ander onderwerp waar Weber over spreekt is de innerlijke roeping tot wetenschap die wetenschappers hebben, of zouden moeten hebben. Deze roeping wordt mede bepaald door de specialisatie die er tegenwoordig plaatsvindt in het beroep wetenschapper.

Vroeger was deze specialisatie er niet. De opvatting is dat alleen door specialisatie je een volmaakte prestatie kan leveren. Je kunt immers niet iets bijdragen als je niet veel van een onderwerp afweet. In andere vakgebieden is er geen volmaakte prestatie. Bij die vakgebieden gaat het om nuttige vraagstellingen. De innerlijke roeping heeft ook te maken met gedrevenheid. Als wetenschapper moet je gedreven zijn in een bepaald vakgebied. Je hoopt dat jij degene zult zijn die de kans van zijn leven krijgt en een hypothese weet te bevestigen. En als je die kans krijgt, dan pas is je ‘belevenis van wetenschap’ (blz. 14) compleet. Een doorslaggevende voorwaarde om een kans te maken om een dergelijk hypothese waar te maken, is ingeving. Je hebt een ingeving nodig wil je komen tot het oplossen van een probleem, samen met hardwerken en doorzettingsvermogen. Vaak denkt men dat alleen wiskunde belangrijk is in de wetenschap, maar je hebt ook andere invalshoeken zoals die van een dilettant (een amateur wetenschapper). Een dergelijke dilettant zal nooit een hypothese kunnen bevestigen maar hij kan wel een nuttige bijdrage leveren aan wetenschap. Maar ook de gemiddelde wetenschapper zal nooit die kans in zijn leven krijgen, want een ingeving komt maar zeer zelden aangezien het afhangt van geluk en aanleg. Ook komt een inval nooit wanneer je het verwacht of wanneer je er hard over aan het nadenken bent (hoewel dit laatste natuurlijk wel een vereiste is). Maar een inval is ook niet van belang voor de wetenschapper zelf, maar voor de wetenschap in het algemeen.

Vooruitgang in de wetenschap

Weber stelt dat de wetenschap wordt gekenmerkt door vooruitgang. Daarbij vergelijkt hij wetenschap met kunst. Het leven van kunstenaars staat in teken van hun kunst. Ze zijn dus zeer gedreven, net zoals wetenschappers. Ook zal een kunstenaar misschien een keer in zijn leven een echt meesterwerk kunnen maken zoals een wetenschapper misschien een hypothese kan bevestigen. Maar de kunst verschilt in het onderwerp vooruitgang. Wetenschap is gebaseerd om vooruit te gaan, om nieuwe dingen te ontdekken en blijven te ontdekken. Het is geen proces dat ooit stopt. Kunst daarentegen kent geen vooruitgang. Er zijn in de loop van de jaren wel nieuwe technieken ontworpen maar je kunt niet zeggen dat kunst verouderd is. Daartegenover weet een wetenschapper dat zijn ideeën na 50 jaar zeer waarschijnlijk verouderd is. Dit stoort de wetenschapper niet omdat het betekent dat zijn idee verbeterd is. De zin van wetenschap is ook het steeds ontwikkelen van betere en nieuwe ideeën. Maar waarom zouden wetenschappers zich hiermee bezighouden, als ze toch nooit een theorie kunnen maken die af is? Ten eerste houden ze zich hiermee bezig omdat anders de verwachtingen van de gewone man niet uitkomt. Ontwikkeling zou dan tot stilstand komen. Ten tweede is de houding van de wetenschapper zelf dat vooruitgang het belangrijkste deel is van het intellectualiseringsproces. Dit proces betekent niet dat de mens slimmer is geworden in vergelijking met de mens die duizend jaar geleden rondliep. Wat het wel betekend is dat de mens, of sommige mensen, tegenwoordig in staat is om dingen die ze voorheen niet wisten snel op te lossen. Dit wordt ook wel de onttovering van de wereld genoemd. Niet veel blijft lang voor ons geheim.

Zin van wetenschap

Een ander aandachtspunt is de vraag die Lev Tolstoj opwierp in zijn werk: Heeft wetenschap zin? Tolstoj zelf kwam op deze vraag doordat hij aan het nadenken was of de dood een zinvol verschijnsel is. Hij vond van niet, omdat de mens is opgenomen in een proces van vooruitgang. En door dood te gaan, wordt zo’n vooruitgang beëindigd. Daarom concludeerde hij tot leven zelf geen nut had aangezien leven een limiet heeft. Tolstoj vond dat daarom wetenschap ook geen nut heeft. Ten slotte kon je met wetenschap geen antwoord geven op de vraag zoals wat het nut is van leven. Weber was het met hem deels eens. Hij vond dat hoewel wetenschap geen antwoord kan geven op die vraag, je wel kan zeggen hoe de mens nu leeft en je kunt er ook voor zorgen dat het leven verbeterd wordt met wetenschap. Wetenschap beantwoordt misschien niet grote vragen als ‘waarom zijn we hier’ maar wetenschap geeft wél praktische invulling in het dagelijks leven.

Vooronderstellingen

Een vooronderstelling is een aanname waarop je de rest van je theorie of denkwijze baseert. De vraag die wordt gesteld is nu: bestaat er zoiets als wetenschap zonder vooronderstelling? Het hangt af van wat je er precies onder verstaat. Een vooronderstelling die zonder uitzondering wordt gemaakt is de regels van de logica en de methodologie. Dit moet worden aangenomen voordat je kunt beginnen met een theorie te vormen. Hoewel deze niet zeer erg is, het is er toch een. Een andere vooronderstelling is het idee dat wetenschap iets produceert wat nuttig is om te weten. En deze vooronderstelling is wel een probleem volgens Weber. Deze valt niet te bewijzen en kan worden geïnterpreteerd op verschillende manieren. In zijn artikel geeft Weber enkele voorbeelden van vormen van wetenschap die nu zullen worden genoemd. Natuurwetenschappen zoals scheikunde of sterrenkunde hebben ook vooronderstellingen. Eentje is het aannemen dat de fundamentele wetten van de kosmische processen nuttig en waar is. Moderne geneeskunde heeft ook vooronderstellingen. Hier is de vooronderstelling dat het doel van geneeskunde het genezen van mensen is of ten minste het lijden zo goed mogelijk te verzachten. Ook al zijn er mensen die verlost zouden willen worden van het pijnvolle leven die ze leiden door omstandigheden en waar verlossing in de vorm van de dood zeer welkom is. Kunstwerken zijn ook geen uitzondering. Die heeft als vooronderstelling dat er kunstwerken bestaan. In rechtswetenschap wordt weer de vragen of er recht moet zijn en hoe we de regels moeten opstellen niet beantwoord. Kortom, wetenschap kan niet zonder vooronderstellingen.

Theologie en wetenschap

Nog een onderwerp waar Weber over sprak is theologie. Voor theologie geldt de vooronderstelling dat de wereld een zin moet hebben. De vraag in theologie is wat het zin van de wereld precies is en hoe je die moet duiden. Weber vond dat theologie eist dat je enkele vooronderstellingen als feit moet aannemen, zoals de vooronderstelling dat God bestaat. Hij vond dat dit geen kennis is, maar bezit. Ook was hij van mening dat je, om die vooronderstellingen te kunnen accepteren, je een offer van het intellect moet maken. Ten slotte geloof je in iets waar geen wetenschappelijk bewijs voor is. Verlossing van het rationalisme en het intellectualisme van de wetenschap is de basisvoorwaarde voor het leven in gemeenschap met het goddelijke, aldus Weber.

Manier van lesgeven

Ook spreekt weber over de collegezaal, hij merkt hier een paar dingen over op. Ten eerste zou hij het liefst zien dat een college op kleinere schaal wordt gegeven zodat er ruimte is voor discussie en meer persoonlijk contact. Hij hekelt de massacolleges die tegenwoordig worden gegeven. Ten tweede vindt hij dat politiek niet thuishoort in een collegezaal. Van zowel de studenten als de docenten niet. De studenten horen te willen leren van een docent, niet hun eigen mening verkondingen. De docenten horen informatie te geven aan de studenten. Ook hoort politiek daar niet thuis omdat in een collegezaal je niet de kans hebt om een discussie te houden. Daardoor zou de docent alleen maar zijn mening verkondingen in de hoop zijn studenten te beïnvloed. Maar de belangrijkste taak van docenten is juist het geven van ongemakkelijke feiten. Dit wordt zo gezien omdat door feiten te geven waar de studenten niet veel over weten of waarbij ze zich ongemakkelijk voelen, je studenten de mogelijkheid geeft om zichzelf te ontplooien. In de collegezaal is dus geen ruimte voor meningen en persoonlijk gevoel aangezien deze geen objectieve feiten zijn. Ook is het überhaupt onmogelijk om op een wetenschappelijke manier praktische standpunten te verdedigen aangezien mensen verschillende dingen waardevol achten. Weber noemt dit verschillende waardesferen. Ten derde vindt Weber dat de studenten van tegenwoordig het verkeerde zoeken in colleges. Ze zoeken in de docenten een leider terwijl een goede docent juist een leraar hoort te zijn.

Doel wetenschap

Volgens Weber is het doel van wetenschap praktische kennis geven, helderheid verschaffen over zaken in het leven en wat hij het belangrijkst vindt: rekenschap afleggen over een mens zijn eigen handelen. Volgens hem is wetenschap ook een vakmatig beroep. Weber onderscheidt drie 3 positieve bijdrage die wetenschap levert aan het leven. De eerste bijdrage is kennis over techniek waarmee het leven door middel van berekening kan worden beheerst. Ten tweede levert wetenschap denkmethoden, instrumenten en opleidingen voor het beheersen van het leven. Ten derde zorgt wetenschap voor helderheid over zaken die wetenschap bestudeert. Al met al vindt Weber dat je niet moet vragen naar het nut van wetenschap. Hij vindt dat je gewoon nuttig bezig moet zijn.