Forensische psychiatrie

Forensische psychiatrie omvat de bijdrage van de psychiatrie in wetenschappelijke en praktische zin aan de rechtspleging. Het woord forensisch is afgeleid van het Latijnse woord Forum, de openbare marktplaats waar in het Romeinse rijk de rechtszittingen werden gehouden. De term forensische psychiatrie wordt met name gebruikt in het kader van straf(proces)recht. Psychiatrie is dan wel een medisch specialisme maar onderscheidt zich van andere medische vakgebieden doordat haar wetenschappelijke oriëntatie en toepassing zich niet beperkt tot een biologische of natuurwetenschappelijke basis, maar zij houdt zich ook bezig met de kennisgebieden uit de fenomenologie, de psychologie, de sociologie, de antropologie en de systeemtheorie. De psychiatrie heeft de taak van mensen met psychische stoornissen te diagnosticeren en te behandelen. Die stoornissen kunnen zich manifesteren als afwijkend gedrag en als afwijkingen in het denken en het gevoelsleven. De natuurwetenschappelijke denkwijze die overheerst in de Westerse wereld maakt onderscheid tussen normaal en abnormaal, dat wil zeggen wat meetbaar afwijkt van de norm wordt als abnormaal beschouwd. Die benadering is niet bruikbaar voor de psychiatrie omdat die namelijk bij het onderscheid tussen ziek en gezond in theorie en praktijk ook andere perspectieven betrekt. De Wereld Gezondheid Organisatie (WHO) heeft de volgende definitie voor gezondheid: gezondheid is een toestand van lichamelijk, psychisch en sociaal welbevinden.

Psychiatrische diagnostiek

De ontwikkeling van de hedendaagse geneeskunde is vooral ontstaan in de 2e helft van de 19e eeuw. De toenmalige wetenschappers baseerde zich daarbij op uitgangspunten van natuurwetenschappelijke en empirische aard en kon zich daardoor ontdoen van de traditie, de rationele ziekteleer was het gevolg. Kraepelin was een wetenschapper die systematische ordening aanbracht in wat tot dusverre gold als een verzameling van allerlei mogelijke psychische stoornissen. Hij vestigde rond 1900 een psychiatrische ziekteleer (nosologie) die hij baseerde op strikte criteria voor de indeling van psychische stoornissen. Zoals oorzaak, verschijningsvorm (symptomen en syndromen), beloop van de stoornis in de tijd en prognose, en eventuele specifieke patholoog anatomische bevindingen na overlijden. De belangrijkste ontwikkeling voor de psychiatrie toendertijd was de fenomenologie die zich keerde tegen het positivisme en objectivisme van de natuurwetenschappen. Zij stelden dat elke waarneming plaatsvindt in de intersubjectieve ruimte tussen waarnemer en waargenomene. Uit die theorie komen ook de Duitse termen “erklaren” en “verstehen”.

In de resultaten van het onderzoek in het kader van rapportage pro Justitia, waarover later meer, zal men uitgebreidere beschrijvende diagnostische overwegingen aantreffen dan alleen een psychiatrische diagnose. Na Kraepelin was het duidelijk geworden dat er geen plek meer was voor monocausale oorzaak-gevolg opvattingen. De Amerikaanse psychiatrie associatie heeft een atheoretisch diagnostisch classificatiesysteem ontwikkeld, namelijk de DSM criteria, dat is gebaseerd op de kenmerken van de verschillende stoornissen en niet op de ontstaanswijze. Voluit de diagnostic and statistical manual of mental disorders.

Het systeem is voor het verantwoorden en voorlichten van de rechter weinig waarde omdat het systeem niet ingaat op de persoonlijke unieke kernmerken van de verdachte. Het DSM systeem heeft betekenis voor statistisch, epidemiologisch en klinisch wetenschappelijk onderzoek.

Situering forensisch psychiatrisch onderzoek

Het forensisch psychisch onderzoek vindt plaats binnen een juridisch kader. Van de forensische psychiater wordt verwacht dat hij op de hoogte is van de relevante juridische wet- en regelgeving die bij de onderzoekssituatie benodigd is. Het onderscheid met de reguliere arts-patiënt relatie kenmerkt zich o.a. door de volgende verschillen:

• Het onderzoek vindt plaats in het kader van de rechtspraak;

• Er is allereerst sprake van een juridische vraagstelling;

• Voor de betrokkene staat een ander belang voorop dan het gezondheidsbelang;

• Er staan grote belangen op het spel voor de betrokkene, en hij heeft een beperkte vrijwilligheid bij het ondergaan en het toestaan van het onderzoek;

• De betrokkene heeft weinig tot geen invloed op de uitslag van het forensisch onderzoek, omdat de rechter namelijk beslist welke gevolgen het uitgebrachte rapport zal hebben;

• Het onderzoek is in tegenstelling tot normaal psychiatrisch onderzoek niet bedoeld om klachten te verlichten of deze te behandelen;

• Het onderzoek hoeft niet te gaan om een patiënt, de uitkomst van het onderzoek kan ook de afwezigheid van een stoornis aantonen.

Tegenover de onderzochte moet de rol en positie van de onderzoeker erg duidelijk worden uitgelegd. Het is niet toelaatbaar dat de psychiater in meerdere hoedanigheden tegenover de persoon optreedt. De betrokkene/onderzochte behoort te weten dat hij recht heeft op het weigeren van het onderzoek en bepaalde onderzoeksmethoden mogen niet worden toegepast bijv. waarheidsserum. Het onderzoek mag niet een ander doel dienen dan het voorlichten van de opdrachtgever, daarbij heeft de betrokkene recht op inzage in het rapport. Maximale openheid met behoud van optimale distantie geldt voor de forensische psychiater. Sinds de ontwikkelingen vanaf 1950 in het strafrecht kan je met de criminologie, de psychiatrie, de psychologie en de pedagogiek en hun onderlinge samenhang spreken van een multidisciplinaire forensische gedragskunde. De psychiater heeft als medisch specialist bevoegdheden en verantwoordelijkheden die de andere gedragsdeskundigen niet hebben.

Stampvragen

1. Wat was de rol van Kraepelin in de psychiatrische ziekteleer?

2. Waardoor wordt de natuurwetenschappelijke, empirische denkwijze gekenmerkt?

3. Wat houdt de fenomenologie in?

4. Wat zijn de verschillen tussen het forensisch psychiatrisch onderzoek en de reguliere arts-patiëntverhouding?

5. Wat werd bepaald bij de wetswijziging van 1988?