Resultaatgericht zijn: leren of versterken

Vaardigheden en kwaliteiten die je nodig hebt, of kunt opdoen in binnen- en buitenland

JoHo: crossroads uit bundel
JoHo: de 24 competenties die je nodig hebt voor een werk- en leefomgeving waar je blij van wordt

 

  Kennis & Oriëntatie

 

Wat is resultaatgerichtheid?

Wat is resultaatgerichtheid?

Wat is resultaatgerichtheid?

  • Resultaatgericht zijn, is het gefocust zijn op het concretiseren van doelen.
  • Het betreft het realiseren van resultaten volgens het afgesproken tijdpad en kader.

Wat zijn gerelateerde begrippen en competenties aan resultaatgerichtheid?

  • Doelgericht zijn
  • Focus hebben
  • Realisme tonen
  • Pragmatisch zijn
  • Sturen op resultaat
Wat is resultaatgericht zijn, en doelgerichtheid, als competentie?

Wat is resultaatgericht zijn, en doelgerichtheid, als competentie?

Wat is het nivo waarop je resultaatgericht kan zijn?

De mate waarin je de competentie 'resultaatgericht zijn' kan beheersen, is oplopend:

  1. je inzetten om gestelde doelen te realiseren
  2. het nemen van initiatief
  3. het behalen van lange-termijndoelstellingen

Wat is je inzetten om gestelde doelen te realiseren?

  • Je maakt duidelijke afspraken over de te realiseren doelen en je eigen bijdrage daaraan.
  • Je zet je waarneembaar in om de gestelde doelen te realiseren.
  • Je geeft tijdig aan wanneer er knelpunten in het werk optreden.
  • Je bent vasthoudend bij verstoringen en tegenslag.

Wat is het bewaken van doelstellingen en het nemen van eigen initiatief?

  • Je stelt jezelf ambitieuze doelen.
  • Je maakt een goede afweging tussen inspanning en mogelijk resultaat.
  • Je bent vasthoudend in het zoeken naar oplossingen voor complexe problemen; je stelt zo nodig de aanpak bij.
  • Je besteedt tijd effectief en efficiënt.
  • Je zorgt dat medewerkers worden aangesproken op hun resultaten en erop afgerekend worden als ze het afgesproken resultaat niet behalen.
  • Je werkt outputgericht en je stelt prioriteiten.

Wat is je richten op behalen van lange-termijndoelen en -resultaten?

  • Je realiseert verbeteringen in werkzaamheden en randvoorwaarden, zowel binnen als buiten het eigen aandachtsgebied.
  • Je stelt meetbare (strategische) doelstellingen op en definieert daarbij de resultaten op langere termijn.
  • Je maakt afspraken over de wijze waarop lange-termijndoelen van de organisatie behaald moeten worden; je toetst en borgt naleving van afspraken.
  • Je stimuleert anderen in het stellen en realiseren van ambitieuze doelen en je vertoont hierin voorbeeldgedrag.
  • Je faciliteert anderen of neemt obstakels voor anderen weg, zodat gemeenschappelijke doelen kunnen worden bereikt.

 

Coaching, Keuzehulp & Advies

 

Hoe kun je de competentie ‘resultaatgerichtheid’ herkennen en ontwikkelen tijdens je studie, stage, reis en op je werk in het buitenland?

Hoe kun je de competentie ‘resultaatgerichtheid’ herkennen en ontwikkelen tijdens je studie, stage, reis en op je werk in het buitenland?

Resultaatgerichtheid tijdens je reis

  • Om resultaatgericht op reis te gaan, is het in eerste instantie belangrijk om te weten welk resultaat je uit je reis wil halen. Wil je meer leren over een andere cultuur, wil je mensen leren kennen, wil je backpacken of wil je vooral ontspannen?
  • Als je een doel voor ogen hebt, kun je beter vaststellen welke randvoorwaarden je moet stellen om dit doel te bereiken. Als je nog geen concrete bestemming in gedachten hebt, kun je deze beter kiezen, je kunt sparen voor de reis die je wilt maken en je gaan inlezen over je bestemming zodat je zo goed mogelijk je gewenste resultaat kunt behalen. In het geval van reizen betekent dat eigenlijk: je droom realiseren.
  • Bedenk dus wat je wilt en weet welk resultaat je wilt bereiken, zodat je effectief kunt vaststellen wat hiervoor nodig is.

Resultaatgerichtheid tijdens je studie

  • Wanneer je een studie gaat kiezen, kan je dit al doen met een bepaald resultaat in gedachten, bijvoorbeeld een beroep dat je later wilt uitoefenen. Anderen zullen eerder een studie kiezen die aansluit bij een algemene interesse.
  • Of je nou tot de eerste of de tweede groep behoort, tijdens je studie zullen er altijd eisen gesteld worden vanuit je opleiding om bepaalde resultaten te behalen. Papers, tentamens, projecten en deadlines horen erbij.
  • Om je studie succesvol te laten verlopen, is het belangrijk dat je de manier vindt waarop je het beste met deze eisen kunt omgaan. Hoe studeer jij het meest effectief zodat je doelen kunt behalen en tegelijkertijd je studie met plezier doet? Tot een bepaalde mate hoeft stress niet slecht te zijn, maar het moet geen nadelig effect hebben op je dagelijks leven.

Resultaatgerichtheid tijdens je werk

  • Tijdens je werk krijg je te maken met resultaten die je werkgever wilt dat je behaalt. Plan je werkzaamheden zo dat je effectief en ontspannen aan de doelstellingen van je werkgever kunt voldoen.
  • Daarnaast kan het zijn dat je persoonlijke resultaten wilt behalen door middel van je werkzaamheden, bijvoorbeeld een vaardigheid opdoen of ergens voor sparen.
  • Zorg dat je je persoonlijke doelstellingen en die van je werkgever goed op elkaar afstemt. Op die manier weet je allebei wat de ander verwacht en kun je hierop inspelen zodat zowel werkgever als werknemer tevreden zijn. Dit zorgt weer voor een positieve en effectieve werksfeer.
  • Tijdens boerderij werk: boerenhandarbeid, van fruitplukken tot geiten melken, kent veel repetitieve werkzaamheden. Door jouw persoonlijk resultaat (meer geplukt dan je buurman) en het bedrijfsresultaat (een betere oogst dan vorig jaar) centraal te stellen, kan je voldoening uit je werk blijven halen. Onkruid wieden in de jungle op een koffieplantage die werkt volgens permacultuur principes: het voelt eindeloos, maar als je je inbeeld hoe het resultaat er uit zal zien, kan je bijna niet meer stoppen. 

Resultaatgerichtheid tijdens je vrijwilligerswerk of stage

  • Wanneer je vrijwilligerswerk gaat doen, krijg je daar vaak geen (of nauwelijks) financiële vergoeding voor. Daarom is het extra belangrijk dat je je kunt scharen achter de doelstellingen die de organisatie waarvoor je werkt. Zo kun je genoeg voldoening halen uit het werk dat je doet.
  • Daarnaast is het van belang om vast te stellen welke persoonlijke resultaten je wilt halen uit je vrijwilligerswerk. Wil je bijvoorbeeld een taal leren, reizen, je grenzen verleggen of een bepaalde vaardigheid opdoen? Dan is het goed om je keuze (deels) daarop te baseren: zo kun je gemotiveerder aan de slag gaan waardoor zowel jij als je werkgever meer haalt uit jouw tijd als vrijwilliger.
  • Tijdens je stage moet je van je school of opleiding bepaalde resultaten behalen en aan bepaalde eisen voldoen. Het is belangrijk dat je je hiervan bewust bent als eerste stap naar het zoeken van je stage. Communiceer deze daarna duidelijk naar je stagegever toe, en stel je persoonlijke verwachtingen ook aan de orde.
Hoe kan je je resultaat- en doelgerichtheid verbeteren en ontwikkelen?

Hoe kan je je resultaat- en doelgerichtheid verbeteren en ontwikkelen?


Welke tools en oefeningen kunnen je helpen om je resultaatgerichtheid te verbeteren:

Keep the end in mind

  • Vind je het lastig om resultaatgericht op je doel af te gaan? Houd de voordelen altijd in gedachten: op goede resultaten kun je verder doorbouwen en een goed gevoel hiervan overhouden omdat je iets hebt bereikt.

Underpromise and overdeliver

  • Streef naar een sneller of beter resultaat dan wellicht gevraagd wordt, of nodig is. Zo creëer je ruimte voor eventuele tegenvallers.

Stel je doelen SMART

  • Maak gebruik van timemanagement en een goede planning om deze skill te ontplooien. Maak concrete doelstellingen! Met andere woorden pas de SMART methode toe:Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden.
Welke tools en oefeningen kunnen je stapgerichter en meer tijdpadbewust te worden?

  

 

Spreuken, uitspraken, quotes en tips rond ervaringen, mindfulness, stappen zetten en succes

Spreuken, uitspraken, quotes en tips rond ervaringen, mindfulness, stappen zetten en succes

Wat is wijsheid rond ervaringen, stappen zetten en succes

 

Alles ontwikkelt zich, komt tot bloei en vergaat

  • Waarom zou je eigenlijk nog een missie of levensvisie gaan formuleren? Alles is eindig dus waarom toch de moeite doen?
  • Waar de meeste mensen last van hebben, is de neiging om alles oneindig te willen laten zijn, terwijl dat niet zo is. In de praktijk is gebleken dat juist het denken aan het einde van je schooltijd, je eerste baan, je tweede wereldreis of je derde huwelijk, nog voordat ze voorbij zijn, ervoor kan zorgen dat je er veel meer uithaalt dan wanneer je dat niet doet.

Thich Nhat Hanh

Realistisch positivisme werkt

Realistische optimisten geloven in de overwinning en onderkennen tegelijkertijd dat de weg ernaartoe lastig is en veel energie, moeite, denkwerk, planning en tijd zal kosten. Daardoor werken ze slimmer en harder aan het behalen van doelen, wat leidt tot betere resultaten.

Ben Tiggelaar

“Patience is not passive waiting.

Patience is active acceptance of the process required to attain your goals and dreams.”

Ray A. Davis

Wat je in het verleden hebt gedaan beinvloedt niet het heden, maar wat je in het heden doet heft het verleden op en zal logisch gezien de toekomst veranderen

Paulo Coelho

 

Trainingen, Testen & Toepassingen

 

Problemen oplossen en voorkomen: uitgelichte chapter- en boeksamenvattingen

Problemen oplossen en voorkomen: uitgelichte chapter- en boeksamenvattingen

Hoe vind je een oplossing voor een probleem?

Hoe vind je een oplossing voor een probleem?

Wat zijn algemene methoden voor het oplossen van een probleem

  • Mensen lossen vaak problemen op. In al deze gevallen hebben mensen een bepaald doel en proberen ze uit te vinden hoe ze dat doel kunnen bereiken. Onderzoekers vergelijken probleemoplossen soms met een zoektocht, waarbij je begint met een oorspronkelijke staat (de kennis en bronnen die je aan het begin hebt) . Om je doel te bereiken kun je gebruik maken van operators, handelingen die de staat waarin je bent veranderen. Er zijn ook bepaalde beperkingen (path constraints), zoals een gebrek aan tijd en geld, die sommige oplossingen uitsluiten. De combinatie van alle staten die bereikt kunnen worden tijdens het oplossen, wordt de probleemruimte genoemd. Als je het zo beschrijft lijkt het wellicht alsof je eerst langs alle opties moet gaan om te beslissen welke keuze het beste is, dit is echter niet efficiënt. In plaats daarvan maken mensen gebruik van heuristieken.
  • Heuristiek is een soort regel of een soort strategie die je kan gebruiken om een oplossing voor een probleem vinden. Een heuristiek die altijd werkt noemen ze een  een algoritme.

Welke algemene regels voor een oplossing van een probleem?

  • Wat voor soort heuristieken gebruiken mensen in dit geval? Een mogelijkheid is de bergbeklimmersheuristiek. Deze strategie kan behulpzaam zijn, maar het is niet zo dat mensen altijd alleen maar ‘vooruit’ gaan om hun doel te bereiken, soms moeten ze een stapje terug doen. Toch is dit wel een veel gebruikte strategie. Gelukkig hebben mensen ook andere heuristieken tot hun beschikking, zoals doel-middelen analyse (means-end analysis). Bij deze strategie breken mensen het probleem vaak op in subproblemen, met elk hun eigen doel, waardoor ze het probleem eenvoudiger kunnen oplossen.

Hoe gebruik je plaatjes en beelden voor probleemoplossing?

  • Mensen hebben ook andere hulpmiddelen in hun mentale gereedschapskist. Zo is het soms handig om een probleem concreet te maken door een mentale afbeelding of een plaatje te gebruiken. Wanneer het probleem te maken heeft met beweging, is het vaak makkelijker om mentale afbeeldingen te gebruiken in plaats van een plaatje. Soms is het echter handiger om een plaatje te gebruiken, bijvoorbeeld als het gaat om zeer gedetailleerde vormen.

Hoe gebruik je ervaring voor een oplossing van een probleem?

  • Tot nu toe hebben we vooral strategieën gezien, die iedereen kan gebruiken bij het oplossen van problemen. Waar komen dan precies die verschillen tussen mensen vandaan? Soms kan een probleem je herinneren aan een probleem dat je eerder hebt opgelost en kun je gebruik maken van deze analogie om je huidige probleem op te lossen. Hoewel het gebruik van analogieën overduidelijk voordeel heeft, slagen mensen er vaak niet in om ze te gebruiken, tenzij ze heel duidelijk geïnstrueerd worden. Het is hierbij van belang dat mensen nadenken over de diepere structuur van de problemen en niet alleen de oppervlakkige eigenschappen. Het lijkt inderdaad zo te zijn dat mensen beter zijn in problemen oplossen, wanneer ze gewezen worden op de diepere structuur.

Hoe lossen experts een probleem op?

Experts lijken vaak problemen aan te pakken door te kijken naar de diepe structuur. Ook gebruiken ze hiervoor vaker analogieën. Hiervoor is wel specifieke expertise in een relevant domein nodig. Ook zijn experts goed in het gebruik van subdoelen om een probleem op te lossen en zijn ze goed in het organiseren van relevante informatie en kennis, waardoor ze meer kunnen onthouden. Zo richten ze hun aandacht op de relaties tussen bepaalde eenheden, waardoor ze een idee hebben van de brede strategieën en zich niet te veel bezig houden met irrelevante details. Ook weten experts simpelweg meer over het relevante domein.

Hoe definieer je een probleem?

  • Voor sommige problemen zijn de originele staat, operators en het doel duidelijk vanaf het begin. Andere problemen zijn niet duidelijk gedefinieerd. Een mogelijke manier om hier mee om te gaan is het gebruik van subdoelen. Een andere mogelijkheid is het toevoegen van structuur. Soms kun je echter op meerdere manieren een probleem begrijpen en blijf je vastzitten in een bepaalde manier van denken, wat functional fixedness wordt genoemd. Deze rigiditeit wordt door sommigen ook wel de probleemoplossingsset genoemd, of einstellung. Een klassieke demonstratie hiervan komt naar voren in het water-kan probleem.

Hoe gebruik je creativiteit bij het oplossen van een probleem?

  • Om creativiteit te onderzoeken hebben wetenschappers regelmatig gekeken naar beroemde personen die deze’ eigenschap’ leken te bezitten. Er zijn bepaalde voorwaarden voor creativiteit. Zo spelen er persoonlijke factoren mee, maar zijn ook omgevingsfactoren van belang. De gebruikte case studies wijzen er ook op dat het functioneel is om gebruik te maken van een sociaal-culturele benadering van creativiteit.
  • Volgens sommige wetenschappers maakt creativiteit gebruik van vier fases: voorbereiding, incubatie, illuminatie en verificatie. Andere onderzoekers zijn het daar niet mee eens en ook verschillende studies laten zien dat deze processen onwaarschijnlijk zijn. Zo wordt incubatie soms genoemd als een vorm van onbewust probleemoplossen, maar het kan eigenlijk op een makkelijkere manier worden begrepen. Vaak zijn mensen dan even uitgerust van vermoeidheid of gaan ze weer verder na een pauze terwijl ze eerst vastliepen. Ook is er meestal geen sprake van een ‘aha’ moment (illuminatie), dit wijst er slechts op dat mensen een nieuwe strategie hebben gevonden om het probleem mogelijk te kunnen oplossen.
  • Verschillende onderzoekers die gebruik maken van deze data stellen dan ook dat creativiteit simpelweg het product is van verschillende eenvoudige elementen, die samen tot iets uitzonderlijks leiden als ze op de juiste manier gecombineerd worden. Voorbeelden hiervan zijn bepaalde cognitieve processen, emotionele, persoonlijke en situationele factoren.

Hoe gebruik je intelligentie bij het oplossen van een probleem?

  • Er bestaat veel controversie met betrekking tot intelligentieonderzoek. Veelgebruikte onderzoeksmethoden, lijken echter wel een betrouwbare en valide meting te zijn. De validiteit wordt beoordeeld door het IQ te correleren met bepaalde prestaties op taken die intelligentie lijken te vereisen. Ook kan gekeken worden hoe goed je met IQ prestaties kunt voorspellen, wat predictieve validiteit wordt genoemd. De gevonden correlaties zijn niet perfect, dus geen 1.00, wat wil zeggen dat prestatie nooit door intelligentie alleen wordt bepaald.

Algemene vs. Specifieke intelligentie

  • Veel intelligentietesten bestaan uit verschillende subtesten en mensen die een subtest goed maken doen het meestal ook goed op andere subtesten. Deze data wijst erop dat er ‘algemene intelligentie’, of g bestaat. Er zijn echter ook meer specifieke vormen van intelligentie te onderscheiden, waar ook rekening mee moet worden gehouden wanneer intelligentie wordt beoordeeld. Het patroon van iemands sterke en zwakke punten kan bijvoorbeeld worden weergegeven in hiërarchische modellen van intelligentie. Ook moet er onderscheid gemaakt worden tussen vloeiende (omgaan met nieuwe en ongebruikelijke problemen) en gekristalliseerde intelligentie (vaardigheden en kennis). Algemene intelligentie kan ook worden verbonden aan het idee van executieve controle, een idee dat goed past bij de pariëtale-frontale integratietheorie.

Meerdere vormen van intelligentie

  • Intelligentie is ook afhankelijk van iemands motivatie en attitude. Daarom is het belangrijk om intelligentie op meerdere manieren en verschillende momenten te meten. Daarnaast moet er onderscheid gemaakt worden tussen iemands mentale capaciteiten en intelligentie. Er kunnen ook andere vormen van intelligentie zijn, zoals praktische intelligentie. Over de theorie van multipele intelligenties bestaat controversie.

Genen vs. omgeving

  • Zowel genen als omgeving, of eigenlijk een interactie hiertussen, hebben (heeft) invloed op intelligentie. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het flynn effect. We kunnen zeggen dat de genen bepalen welke potentie iemand heeft en dat de omgeving ervoor zorgt in welke mate iemand deze potentie bereikt.

Groepsmetingen van intelligentie

  • Er is onenigheid over verschillen tussen groepen qua intelligentie. Er lijken geen sekseverschillen te zijn, al zijn de scores van mannen meer variabel. Veel van de gevonden verschillen worden echter veroorzaakt door stereotype threat. Dit kan ook het verschil in scores tussen etnische groepen verklaren.

 

Bronnen en verder lezen

 

 

De analysefase: hoe vind je op theorie gebaseerde verklaringen voor het probleem? - Chapter 3

De analysefase: hoe vind je op theorie gebaseerde verklaringen voor het probleem? - Chapter 3

In deze fase moet eerst de uitkomst variabele gedefinieerd worden, dit is de variabele die veranderd moet worden. Daarna worden in de divergente fase zoveel mogelijk verklaringen gevonden. Deze verklaringen worden gekoppeld aan relevante sociale psychologische theorieën. Als laatste, in de convergente fase, worden de verklaringen geëvalueerd op hun relevantie, validiteit, en waarschijnlijkheid van het probleem.

De probleemfase: hoe kom je van een probleem naar een probleemdefinitie? - Chapter 2

De probleemfase: hoe kom je van een probleem naar een probleemdefinitie? - Chapter 2

Met een probleemdefinitie wordt bedoeld een duidelijke en precieze beschrijving van wat het probleem is, waarom en voor wie het een probleem is. Ook moet de doelgroep (target group) gedefinieerd worden voor de interventie. Daarnaast moet de probleemdefinitie inzicht geven in mogelijke oorzaken en belangrijke aspecten van het probleem. Bijvoorbeeld of het bepaalde probleem een toegepast, concreet en sociale psychologisch probleem is, en of het probleem oplosbaar is.

In veel onderzoeken binnen sociale psychologie wordt er weinig aandacht besteed aan het formuleren van het probleem. Een reden hiervoor is dat er veel onderzoek gedaan is naar basale sociale psychologie. Zo wordt er binnen het empathie-altruïsme onderzoek gekeken onder welke omstandigheden mensen geneigd zijn andere te helpen. Hier wordt verder geen aandacht besteed aan het toepassen van de bevindingen. Daarnaast mist bij onderzoeken waar wel een toegepaste focus is, vaak een systematische probleemanalyse.

Wat zijn ontwikkelingen rond de thema's probleemoplossing en redeneren?
Wat is probleemoplossing? - Chapter 12
Hoe worden problemen opgelost? - Chapter 12
Study guide with Applying Social Psychology: From problems to solutions by Buunk & Van Vught

Study guide with Applying Social Psychology: From problems to solutions by Buunk & Van Vught

Study guide with Applying Social Psychology: From problems to solutions

    Online summaries and study assistance with the 3rd edition of Applying Social Psychology: From problems to solutions by Buunk & Van Vught

    Related content on joho.org

    Professioneel handelen en vakkundigheid: uitgelichte chapter- en boeksamenvattingen

    Professioneel handelen en vakkundigheid: uitgelichte chapter- en boeksamenvattingen

    Hoe leer je professioneel te handelen?

    Hoe leer je professioneel te handelen?

    Door te reflecteren bevorder je je professionele vorming. Een onderdeel van deze vorming is je normatieve professionaliteit, waarbij je jezelf afvraagt: handel ik ethisch verantwoord? Integriteit is hierbij een kernbegrip en een professional moet zich constant bewust zijn van zijn of haar argumenten voor het eigen handelen.

    Hoe werkt professioneel handelen in de praktijk?

    Hoe werkt professioneel handelen in de praktijk?

    Binnen een organisatie is er constant sprake van beïnvloeding, zowel binnen de organisatie als tussen de organisatie en de omgeving. Deze constante interactie heeft effect op de resultaten die uiteindelijk behaald worden. Het is daarom belangrijk om door middel van reflectie bewustwording te creëren van het reilen en zeilen van deze interacties en wederzijdse invloeden. Deze reflectie dient geaccepteerd te worden door alle betrokken partijen, wil er sprake zijn van groei van werknemers en werkgevers.

    Mindfulness en stapgerichtheid: uitgelichte chapter- en boeksamenvattingen

    Mindfulness en stapgerichtheid: uitgelichte chapter- en boeksamenvattingen

    Wat is er bekend over de werking van meditatie en mindfulness?

    Wat is er bekend over de werking van meditatie en mindfulness?

    Manieren van mediteren

    Gaat meditatie samen met een verandering in het bewustzijn? In veel religies is meditatie belangrijk. Tegenwoordig doen veel niet-religieuze mensen echter ook aan meditatie. De meest bekende meditatievorm is ‘transcendental meditation’ (TM). TM zou samengaan met diepe ontspanning, het verdwijnen van stress, een verbetering van de gezondheid, creativiteit en geluk.

    Meditatie kan samengevat worden als:

    1. niet nadenken, maar

    2. wel aandacht hebben.

    Houding

    Meditatie gaat vaak samen met een speciale lichaamshouding. Het doel is om het lichaam alert en ontspannen te maken, zodat langere tijd in dezelfde positie gezeten kan worden. De meest bekende houding is de lotushouding. Bij deze houding wordt de rug recht gehouden en worden mensen aangemoedigd om vanuit de buik te ademen in plaats van alleen uit de borst. Het doel is altijd om stabiliteit en alertheid te creëren. Soms nemen de handen ook een specifieke houding aan tijdens het mediteren. Zo kunnen de handen op de knieën geplaatst worden, maar dat hoeft niet. Uit onderzoek is niet gebleken dat bepaalde handhoudingen effect hebben.

    Basisprincipes

    Alle vormen van meditatie hebben dus twee dingen gemeen: (1) aandacht hebben en (2) niet nadenken. Maar waar wordt aandacht aan besteed? En hoe wordt de concentratie bewaard? Als je niet wilt nadenken, dan werkt het niet om jezelf te dwingen om niet na te denken. Als je dat doet, komen de onderdrukte gedachten nog heviger terug. Gedachten moeten niet onderdrukt worden, maar op hun beloop gelaten worden. Er zijn twee manieren waarop dit bereikt kan worden; door middel van:

    1. open methoden en

    2. concentratiemethoden.

    Open meditatie

    Open meditatie betekent dat je je bewust bent van alles wat er om je heen gebeurt, maar dat je er niet op reageert. Dit wordt vaak gedaan door de ogen (half)open te houden en door naar een witte muur gericht te zitten. Dit wordt vaak bij boeddhistische meditatie (zazen) gedaan.

    Mindfulness meditatie is een vorm van open meditatie die afgeleid is van het boeddhisme, met name de methode ‘skikantaza’, hetgeen betekent: ‘alleen zitten’. Mindfulness wordt gedefinieerd als ‘het actief maximaliseren van het ademhalen en helderheid van het bewustzijn’ of ‘het schenken van aandacht op een bepaalde manier met als doel in het hier en nu te leven zonder oordelen’. De aandacht vasthouden en geen onderscheid maken tussen stimuli, betekent dat er evenveel aandacht wordt gegeven aan alles wat wordt waargenomen. Dit wordt ook wel ‘choiceless awareness’ genoemd. Door middel van oefening is het mogelijk om dit te bereiken.

    Het is moeilijk om dit te bereiken, maar het idee is om alle afleidingen te accepteren en je hier dus niet tegen te verzetten. Reageer niet op de afleidingen, denk niet over ze na en ze zullen uit zichzelf weer weggaan. Dit zorgt ervoor dat de verschillen tussen het zelf en de ander en het verstand en de inhoud van het verstand verdwijnt. Dit wordt ook wel ‘nonduality’ genoemd.

    Concentratiemeditatie

    Concentratiemeditatie gaat over het gefocust richten van de aandacht op één ding zonder afgeleid te worden. Bij open meditatie is openheid (en acceptatie) van afleidingen belangrijk, maar dit geldt niet voor concentratiemeditatie. Bij concentratiemeditatie wordt vaak gericht op ademhaling. Je kunt bijvoorbeeld het aantal ademhalingen tellen.

    Soms worden speciale technieken gebruikt om de snelheid van de ademhaling aan te passen of invloed uit te oefenen over of de ademhaling meer uit de buik of meer uit de borst komt. Verschillen in ademhalingspatronen hebben invloed op het bewustzijn. Mantra’s zijn woorden, zinnen of geluiden die worden herhaald. Dat kan in het hoofd gebeuren, maar ook hardop.

    Dit kan ervoor zorgen dat je alleen aandacht hebt voor hetgeen je steeds herhaalt. Het gaat echter niet om de woorden zelf; de woorden zorgen er alleen voor dat je iets hebt om je op te richten. Soms richten mensen die mediteren zich op filosofische vragen of verhalen die moeilijk te beantwoorden zijn voor het verstand. Hoe helpt meditatie ons om meer te weten te komen over het bewustzijn?

    Het antwoord op deze vraag hangt samen met de reden waarom mensen mediteren. Er zijn drie redenen aan te wijzen:

    1. religieuze of rituele redenen (bijvoorbeeld geloven dat je door meditatie naar de hemel gaat),

    2. stress verminderen, persoonlijke vaardigheden verbeteren en beter leven, en

    3. inzicht zoeken, of het nou in een religieuze of mystieke context gedaan wordt. Dit hoofdstuk gaat over de laatste twee redenen.

    Ontspanning en stressreductie

    TM wordt gezien als een effectieve methode om te ontspannen en stress te verminderen. Om deze reden wordt meditatie weleens door dokters voorgeschreven om een te hoge bloeddruk te verlagen. Holmes heeft een onderzoek uitgevoerd waaruit hij de conclusie trekt dat meditatie geen toegevoegde waarde heeft. Rusten zou hetzelfde effect hebben.

    Zijn conclusie is bekritiseerd door aanhangers van meditatie. Het is moeilijk om te bewijzen dat meditatie stress vermindert, want het is moeilijk om zoiets te meten. Welke vorm van stress zou bijvoorbeeld gemeten moeten worden? En op welke manier zou dit moeten gebeuren? Daarnaast zijn er verschillende vormen van meditatie en is het dus niet duidelijk welke vorm gebruikt zou moeten worden voor onderzoek.

    De meeste onderzoekers hebben zich gericht op de bestudering van TM. Dit is logisch, aangezien van TM het meest wordt gezegd dat deze meditatievorm stress vermindert.

    Het is maar de vraag of we onderzoeken moeten uitvoeren waarbij dezelfde mensen voor en na meditatie worden onderzocht, of dat we onderzoeken moeten uitvoeren waarbij verschillende mensen in verschillende condities ingedeeld worden. Als dezelfde mensen voor en na meditatie worden onderzocht, wordt vaak gevonden dat stress verminderd is. Er zou echter ook gekeken moeten worden of de resultaten hetzelfde zijn als mensen alleen maar rusten in plaats van mediteren.

    Farthing stelt dat meditatie geen effect heeft of een effect heeft dat ook bereikt kan worden door een andere techniek. Het effect van meditatie zou dus niet uniek zijn.

    Siddhis en fysieke krachten

    Sommige mensen denken dat meditatie kan leiden tot het aanleren van vaardigheden, zoals siddhis. Siddhis zijn bovennatuurlijke krachten zoals profeetschap, zweven en controle over anderen en de natuur. Zweven wordt ook wel ‘vedic flying’ genoemd. Er zijn foto’s van mensen die als het ware opstijgen tijdens het mediteren.

    Het ‘Maharishi effect’ houdt in dat als voldoende mensen samen op dezelfde plaats mediteren, dat hun gecombineerde bewustzijn ervoor kan zorgen dat mensen in die omgeving vredig leven. Bewijs voor dit effect is gevonden: criminaliteitscijfers zijn omlaag gegaan en sociale cohesie is toegenomen op plaatsen waar gemediteerd wordt (bijvoorbeeld in overheidsgebouwen of universiteiten). Critici stellen echter dat er geen vergelijkingsmateriaal gebruikt is en dat deze resultaten dus niet hoeven te kloppen.

    Inzicht en ASC’s

    Meditatie wordt vaak gedefinieerd in termen van veranderingen in het bewustzijn (‘ASC’s’). Zo komen termen als verlichting en het ervaren van geen zelf (‘no-self’) voor. Is het echt zo dat meditatie ASC’s veroorzaakt? Tart gelooft van wel, omdat mensen die mediteren het gevoel hebben dat hun mentaal functioneren is veranderd. Er is weinig consistent bewijs gevonden waaruit blijkt dat meditatie veranderingen in het bewustzijn veroorzaakt. Er is een theorie die ervan uitgaat dat meditatie niet meer is dan slapen. Uit onderzoek blijkt dat mensen tijdens het mediteren soms heel kort slapen.

    Waarom mediteren?

    Aangezien dutjes goed zijn voor het geheugen en voor cognitieve vermogens, zou het weleens zo kunnen zijn dat meditatie daarom positieve effecten heeft. Sommige mensen hebben tijdens het mediteren het gevoel dat het ‘zelf’ verdwijnt. Dit zou betekenen dat mensen die denken dat er een ‘ik’ nodig is om ervaringen te hebben, het bij het verkeerde eind hebben.

    Wat is een op mindfulness gebaseerde behandeling?
    Wat is aandacht?

    Wat is aandacht?


    Wat is de definitie van aandacht?

    • Aandacht is de vaardigheid om te kunnen focussen op specifieke stimuli of locaties.
    • Selectieve aandacht is het richten op één ding, terwijl andere dingen worden genegeerd.
    • Afleiding is de tussenkomst van een stimulus tijdens de verwerking van een andere stimulus.
    • Verdeelde aandacht is je richten op meer dan één ding tegelijkertijd.
    • Een attentional capture is een snelle verschuiving van de aandacht.
    • Visueel scannen is de beweging van de ogen van één locatie of object naar een andere.

    Welke onderzoeken naar aandacht zijn als eerste gedaan?

    Op basis van resultaten van onderzoek naar selectieve aandacht kwam Broadbent met zijn filter aandachtsmodel (filter model of attention). Dit model is ook wel een bottleneck model genoemd, omdat de filter de stroming van informatie filter zoals de flessenhals dat doet met vocht. In Broadbents model vertraagt half de stroom van de informatie echter niet. Zijn model laat informatie door op basis van specifieke fysieke kenmerken van de informatie. Het model wordt ook wel het vroege selectiemodel genoemd, omdat de filter de informatie waar de aandacht niet op gericht is meteen aan het begin elimineert, dus voordat het volledig is geanalyseerd en voordat het bewust is waargenomen.

    Onderzoekers die bezig waren met het onderzoeken van onderdelen van Broadbents model ontdekte het cocktail party effect. Dat is de vaardigheid om je te richten op één stimulus terwijl andere stimuli worden uitgefilterd. Hierdoor merk je tussen veel andere stimuli wel op dat je naam wordt genoemd.

    Anne Treisman stelde aangepaste versie van Broadbents model voor, attenuation model of attention. Treisman beweerde dat selectie in twee fases plaatsvindt en ze verving Broadbents filter met een verzwakker (attenuator). De verzwakker analyseert het binnenkomend bericht op basis van:

    • Zijn fysieke kenmerken.

    • Zijn taal.

    • Zijn betekenis.

    Verder beweerde Treisman dat de analyse van het bericht stopt wanneer het bericht geïdentificeerd is.

    De verzwakker heeft geen alles-of-niets karakter. Zowel het bericht waar de aandacht op gericht is als het bericht waar de aandacht niet op gericht is, worden door de verzwakker gelaten zodra ze geïdentificeerd zijn. Het bericht met de aandacht komt alleen binnen op volle sterkte, terwijl het andere bericht verzwakt is.

    De tweede fase is de woordenboek eenheid (dictionary unit). Dat is een verwerkingseenheid dat opgeslagen woorden bevat en drempels heeft voor het activeren van de woorden. De naam van de luisteraar of woorden die refereren aan gevaar hebben lage drempels. Onbelangrijke woorden voor de luisteraar hebben hoge drempels.

    Onderzoekers zoals MacKay kwamen met de late selectie aandachtsmodellen (late selection models of attention). Dat is een model voor selectieve aandacht dat suggereert dat de selectie van stimuli voor de laatste verwerking pas plaatsvindt nadat de informatie van een bericht geanalyseerd is op betekenis.

    Wat laten moderne onderzoeken naar aandacht zien?

    De verwerkingscapaciteit refereert aan de hoeveelheid informatie die mensen kunnen verwerken en stelt een limiet aan hun vermogen om inkomende informatie te verwerken.

    De perceptuele belasting verwijst naar de moeilijkheid van een taak. Taak met een lage belasting, low-load tasks, gebruiken een kleine hoeveelheid van iemands verwerkingscapaciteit. Moeilijke taken daarentegen doen een groot beroep op iemands verwerkingscapaciteit. Deze taken worden high-load tasks genoemd.

    Lavie bedacht haar load theory of attention. Deze theorie stelt voor dat de vaardigheid om taak-irrelevante stimuli te negeren afhankelijk is van de belasting van de taak die de persoon uitvoert. Taken met een hoge belasting resulteren in weinig afleiding.

    Onderzoeksresultaten tonen ook aan dat er grote individuele verschillen zijn in de mate waarop iemand af te leiden is tijdens taken met een lage belasting. De vaardigheid wordt aangestuurd vanuit de frontale kwab, die verantwoordelijk lijkt te zijn voor meer executieve controlefuncties.

    De cognitieve belasting is de totale hoeveelheid mentale inspanning die in het werkgeheugen wordt gebruikt.

    Wat is onbedoelde blindheid?

    Soms zien we iets niet, terwijl het in ons directe zicht is. Een voorbeeld hiervan is onbedoelde blindheid. Dit is iets niet opmerken terwijl het duidelijk in zicht is en het wordt vaak veroorzaakt door het geen aandacht hebben voor het object of de plaats van het object.

    De moeite om veranderingen in scènes op te pikken wordt veranderingsblindheid genoemd. Dit is niet alleen een fenomeen voorkomend in het laboratorium. Het gebeurt ook vaak in populaire films.

    Wat is nog meer een functie van aandacht?

    Een andere functie van aandacht is dat het verbindend (binding) is. Binding is het proces waarbij kenmerken zoals kleur, vorm, beweging en locatie worden gecombineerd om onze perceptie van een coherent object te creëren.

    De vraag hoe dit gebeurt, wordt het binding probleem genoemd. Treisman’s feature integration theory geeft antwoord op deze vraag door een twee-fases-proces voor te stellen. Volgens Treisman is de preattentive stage de eerste fase in het verwerken van een beeld of object. In deze fase worden objecten geanalyseerd voor verschillende kenmerken. Elk van de kenmerken worden door een ander hersengebied verwerkt, dus bestaan ze in deze fase nog los van elkaar. In deze fase kunnen illusory conjunctions ontstaan. Dat zijn situaties waarin kenmerken van verschillende objecten onterecht gecombineerd worden.

    De focused attention stage is de tweede fase en in deze fase worden de verschillende kenmerken samengevoegd. Zodra de kenmerken zijn samengevoegd, ervaren we bewust het object.

    Onderzoek doen naar de rol van aandacht in binding kan door middel van visuele zoektocht (visual search). Dit vindt plaats wanneer een persoon zoekt naar een stimulus of object dat zich tussen een aantal andere stimuli of objecten bevindt.

    Welke trainingen voor kinderen en adolescenten die gebaseerd zijn op mindfulness zijn er?

    Welke trainingen voor kinderen en adolescenten die gebaseerd zijn op mindfulness zijn er?


    Mindfulness-based interventies, oftewel mindfulness trainings, worden in het vervolg aangeduid met de afkorting MFT. MFT is een overkoepelende term voor alle vormen van dergelijke interventies, zoals mindfulness-based stressreductie (MBSR) en mindfulness-based cognitieve therapie (MBCT). MFT voor kinderen en adolescenten met psychopathologie groeit de laatste tijd snel en wereldwijd. Voor volwassenen is er sprake van een medium effectgrootte van MFT op psychologische gezondheid en sterkere effectgroottes voor MBCT voor angststoornissen en depressies. Het onderzoek naar (de effectiviteit van) MFT in kinderen en adolescenten staat nog in haar kinderschoenen. De gedane onderzoeken zijn verricht binnen drie psychopathologieën: autisme spectrum stoornissen (ASD – autism spectrum disorders), internaliserende stoornissen (angst en stemming) en externaliserende stoornissen (ADHD, ODD en [andere] gedragsstoornissen).

    Hoe werkt MFT bij kinderen en adolescenten met ASD?

    Volgens de ToM-hypothese (theory of mind hypothese) hebben mensen met een ASD moeite met het toeschrijven van mentale staten aan anderen, wat de gebreken in sociale interacties (zoals weinig empathie) kan verklaren. MFT verbetert het kunnen uiten van empathie. Er is nog heel weinig onderzoek gedaan naar de effectiviteit van een dergelijke interventie – alleen een onderzoek van Singh en collega’s (2006) (waarin slechts drie kinderen geïncludeerd waren) toont bescheiden maar veelbelovende resultaten.

    Hoe werk MFT bij kinderen en adolescenten met internaliserende stoornissen?

    In de meeste angststoornissen spelen aandachtsproblemen een (grote) rol. Denk hierbij aan de aandachtsbias voor bedreigende stimuli, de zelfgefocuste aandacht, de lage concentratie als symptoom van GAD, en het ontwijken van sociale cues in een sociale angststoornis. Volgens Semple en collega’s (2005) kunnen mindfulness-based technieken al geleerd kunnen worden aan kinderen vanaf 7 jaar. Volgens een RCT van Semple en collega’s (2010) leidt MFT tot een vermindering van de aandachtsproblemen, gedragsproblemen en angstsymptomen. Volgens een andere studie (geen RCT) van Biegel en collega’s (2009) is MFT een veelbelovende toevoeging op de ambulante gezondheidszorg voor adolescenten met stemmingsstoornissen, waarbij de niveaus van angst, depressie en somatische klachten verminderden en de eigenwaarde en kwaliteit van slaap verbeterden!

    Hoe werkt MFT bij kinderen en adolescenten met externaliserende stoornissen?

    Externaliserende stoornissen zoals ADHD, ODD en gedragsstoornissen hebben allemaal het kenmerk dat er aandachtsproblemen zijn, en de hieraan gerelateerde impulsiviteit. MFT kan het aandachtsprobleem verhelpen. Volgens Singh en collega’s (2010) is er sprake van een lichte vermindering van agressief gedrag en iets betere behandelingsgetrouwheid tijdens de behandeling, maar een aanzienlijkere verbetering na een follow-up! In een andere studie bleek dat adolescenten na MFT inderdaad minder internaliserende én externaliserende symptomen hadden, minder aandachtsproblemen en zich gelukkiger voelde (dit werd ook opgemerkt door hun ouders).

    Een belangrijke kanttekening is dat studies naar de effectiviteit van MFT in kinderen en adolescenten met psychopathologie veel methodologische gebreken kennen, zoals erg kleine steekproeven, weinig objectieve uitkomstmetingen (het zijn vooral zelfrapportages die gebruikt worden), een gebrek aan metingen die echt veranderingen kunnen opmerken in de onderliggende mechanismes van de stoornissen, en ook vooral een gebrek aan RCTs! Bijna alle ondersteunende bewijzen komen nu van pilot studies of ongecontroleerde onderzoeken.

    Hoe werkt MFT voor kinderen met ADHD?

    Uit het volgende moge duidelijk zijn dat er nieuwe behandelingen voor ADHD nodig zijn. Momenteel zijn er twee evidence-based behandelingen voor kinderen met ADHD: medicijnen, en gedragsbehandelingen. Het effect van medicijnen op de lange termijn is nog onduidelijk, er zijn vaak vervelende bijwerkingen, en de behandelingsgetrouwheid is vaak laag. De meest gebruikte gedragsbehandeling is het trainen van de ouders in hun opvoedingsstijl. Echter, aangezien een deel van ADHD erfelijk is, heeft de training hier geen invloed op. CGT behandelingen voor ADHD zijn niet empirisch bewezen: de copingvaardigheden en andere aangeleerde vaardigheden zijn vaak niet blijvend op de lange termijn en generalisatie van de aangeleerde vaardigheid van de therapiesetting naar andere settings is vaak laag. Mindfulness training is veelbelovend: het richt zich op de kernproblemen van ADHD, namelijk het langdurig richten van de aandacht wordt direct aangekaart (door het focussen van de aandacht op de ademhaling, of het lichaam), en een impulsieve reactie wordt geïnhibeerd (door gedachtes als gedachtes te zien, en niet als begin van een actie).

    Het programma van de auteurs van het boek is een Mindfulness training (MFT) voor de kinderen met ADHD en paralelle mindful parenting (MP) voor hun ouders. Het programma bestaat uit acht groepssessies van anderhalf uur met 4 á 6 kinderen (tussen de 9-12 jaar) of 6 á 8 adolescenten (tussen de 13-17 jaar) met de diagnose ADHD, en acht paralelle groepssessies voor de ouders (aanwezigheid van beide ouders is het beste), met één follow-up sessie 8 weken na de training.

    Waaruit bestaan de acht sessies van MFT voor het kind?

    • Sessie 1: Het mannetje van Mars. In het eerste halfuur zijn de kinderen, ouders en trainers in één ruimte en doen zij 2 minuten de “weersvoorspelling”, oftewel, zittend mediteren en focussen op hoe je je voelt (en dit in één a twee woorden zeggen daarna). Daarna is de “rozijn oefening” waarin iedereen tijdens de meditatie zegt wat hij ziet, hoort, voelt, ruikt, en proeft. Het derde deel van het gedeelde halfuur bestaat uit het verhogen van de motivatie. Vervolgens splitsen ouders en kinderen zich op en gaat de sessie voor de kinderen verder met rekken en strekken, ademgefocuste meditatie, het vaststellen van groepsregels en het geven van psycho-educatie.

    • Sessie 2: Thuis in ons lichaam. De algemene opbouw van sessies 2 t/m 7 is als volgt: een korte zittende meditatie, herhaal het thema van de vorige sessie en wat geleerd is, introduceer en leer het nieuwe thema, bespreek het gedane huiswerk en geef nieuw huiswerk op. Het thema van deze sessie is om te leren luisteren naar het eigen lichaam zodat het kind zich bewust wordt van onrustige momenten (het lichaam is een alarmklok), maar ook hoe dit bewustzijn hem of haar kan helpen om te concentreren.

    • Sessie 3: Ademhaling. Het thema “ademhaling” leert kinderen wat er met de ademhaling gebeurt bij hyperactiviteit of bij heftige emoties, en hoe dit gecontroleerd kan worden om weer kalm te worden.

    • Sessie 4: Afleiders. Dit thema draait om zowel externe afleiders (zoals lawaai) als interne afleiders (bijvoorbeeld moe zijn), en hoe meditatie kan helpen om gefocust te blijven.

    • Sessie 5: Snelweg, stoep. De eerste 20 minuten zijn ouders en kinderen samen, dus ze doen samen de zittende meditatie. Iedereen krijgt kort de beurt om te zeggen wat ze tot nu toe hebben geleerd. “Snelweg” refereert naar de momenten waarop het kind oncontroleerbaar is, “stoep” refereert naar de manier waarop focuste ademhaling het kind van de snelweg af en in rustigere banen kan leiden.

    • Sessie 6: Wat we hebben geleerd. Alle centrale concepten komen terug in een quiz. In deze sessie wordt ook de zie-meditatie geïntroduceerd (volg een zeepbubbel) net als de hoor-meditatie (luister naar de meditatiebel).

    • Sessie 7: Oefenen met moeilijke situaties. In deze sessies wordt geoefend met allerlei soorten meditatie wanneer een moeilijke situatie zich voordoet (zoals, wanneer er een berg snoep voor het mediterende kind ligt).

    • Sessie 8: En nu alleen. Het grootste deel van deze sessie is met ouders en kinderen gezamenlijk. Zes meditaties worden gezamenlijk gedaan, waarbij het kind de meditatie met de ouder leidt. Ook zal elk kind leren wat de ouder heeft geleerd, en de ouder zegt wat het kind heeft geleerd. Elke familie maakt ook een plan voor meditatieoefeningen voor de komende acht weken (tot de follow up sessie).

    Waaruit bestaat de parallelle sessie van mindful parenting voor de ouders?

    In mindful parenting (MP) leren de ouders de volgende dingen:

    1. Volledig bewust te zijn van het hier-en-nu met jouw kind, op een niet-oordelende manier.

    2. Goed voor jezelf zorgen, aangezien dit de basis is voor een goede opvoeding.

    3. De problemen van jouw kind te accepteren.

    4. Behoedzaam om te gaan met moeilijk gedrag, in plaats van impulsief/automatisch te reageren in moeilijke situaties.

    Discussie

    Mindfulness trainingen gecombineerd met MP zijn veelbelovend. Een waarschuwing is op zijn plaats in het geval van MFT bij kinderen met angststoornissen. CGT programma’s voor angstige kinderen zijn vaak dubbel zo effectief als CGT behandelingen voor volwassenen, dus het is niet duidelijk of MFT wel net zo effectief is binnen deze context als een CGT behandeling. CGT behandelingen voor depressies bij kinderen zijn minder indrukwekkend, en gezien het succes van MFT voor het behandelen van depressies bij volwassenen is het een goed idee om een dergelijk programma voor kinderen met een depressie te ontwikkelen.

           

     

      

       Meer competenties of contenties checken

     

    JoHo: competentie begrijpen

    "Een leven lang leren en studeren om de ervaringen die je tijdens je werk, je reizen of je vrije tijd opdoet, op een juiste plek te zetten, een logisch gevolg te gevenen tot zinvol leven te laten leiden"

     

    = JoHo Contenties & Competenties

    • Contenties zijn die elementen (waarden) die leiden tot een tevreden leven, een tevreden groep of een tevreden maatschappij./ Het betreft elementen die een rol spelen bij de mate van tevredenheid die je als mens of als groep mensen (organisatie, familie) zou kunnen hebben. Deze elementen komen al sinds de oudheid in de literatuur voor. Ze worden aangemerkt als cruciale en bepalende elementen in het kader van geluk en tevredenheid.

    • Competenties (skills) zijn vaardigheden en eigenschappen die je kunt testen en opdoen tijdens je studie, je stage, je werk of bijvoorbeeld je reizen.De competenties vormen een serie handvatten op grond waarvan jij betere keuzes kunt maken en je carrière of levensinvulling dichter bij jezelf of je wensen kunt brengen.JoHo gaat er vanuit dat hoe beter jij je keuzes maakt, des beter dat in het algemeen ook voor een ander is.

    • Competenties  kunnen worden ingezet om Contenties te bereiken

    Resultaatgericht zijn: leren of versterken: Wat is het? Wat kan je er onder verstaan?
    Resultaatgerichtheid is het gefocust zijn op het concretiseren van doelen. Gerelateerde competenties zijn focus hebben, realisme tonen, pragmatisch zijn en sturen op resultaat