In het eerste hoofdstuk van Behavior Modification wordt ingegaan op de definities van gedrag, gedragsverandering en gedragsanalyse. Er wordt omgeschreven hoe het vakgebied van gedragsverandering is ontstaan en op welke manier ze in relatie staat met de vakgebieden van gedragstherapie en toegepaste gedragsanalyse.

Welke vormen van gedrag en gedragsproblemen onderscheiden we?

Openlijk gedrag (overt behavior) verwijst naar alles wat een persoon kan zeggen of doen. Verborgen gedrag (covert behavior) verwijst naar alles wat een persoon denkt of voelt. Problemen met openlijk of verborgen gedrag omschrijven we in termen van een gedragsmatige overmaat (behavioral excess) of een gedragsmatig tekort (behavioral deficit).

• Een gedragsmatige overmaat wordt gekenmerkt door een overschot van een specifiek soort gedrag.
• Een gedragsmatig tekort wordt gekenmerkt door een te kort aan een specifieke gedraging. 

Gedragstaal verwijst naar woorden zoals intelligentie, creativiteit en houding, waarmee gedragstherapeuten gedrag omschrijven. Labels worden veelvuldig toegepast om psychische stoornissen te omschrijven in termen van gedrag. Helaas zorgen labels er ook voor dat personen negatieve gevolgen ervaren in de manier waarop ze worden behandeld door anderen. Daarnaast kunnen labels leiden tot pseudo-verklaringen van gedrag, waarbij we het gedrag van iemand verklaren door te zeggen dat het aan iemands psychische stoornis ligt.

Hoe gaat gedragsverandering in zijn werk?

Gedragsverandering (behavior modification) betreft de systematische toepassing van leerprincipes en leertechnieken om openlijk en verborgen gedrag van een persoon te beoordelen en te bevorderen. Gedragsverandering heeft als doel om het dagelijks functioneren van een persoon te verbeteren. Het specifieke gedrag dat wordt behandeld in een programma van gedragsverandering noemen we het doelgedrag. Gedragsbeoordeling betreft de verzameling en analyse van information en data om het doelgedrag te omschrijven en te identificeren, om de mogelijke oorzaken van het gedrag vast te stellen, om de selectie van een passend behandelingsplan te sturen, en ten slotte om de uitkomsten van de behandeling te beoordelen.

Op welke leerprincipes is gedragsverandering gebaseerd?

Twee belangrijke categorieën van leerprocessen die we onderscheiden zijn respondent conditionering en operante conditionering.

• Respondent conditionering werd als eerste omschreven door Ivan Pavlov in de vroege 20e eeuw. Pavlov demonstreerde dat het matchen van de stimulus van een rinkelende bel met de aanbieding van voedsel ervoor kon zorgen dat een hond uiteindelijk een slijmreactie kon krijgen van slechts het horen van de bel. Respondent conditionering gaat over reflex-matige en automatische reacties op eerdere stimuli.
• Operante conditionering werd populair door het boek Science and Human Behavior van B.F. Skinner uit 1953. Operante conditionering is een leerproces warbij gedrag wordt veranderd door de consequenties die het heeft in de vorm van beloningen en straffen.

In de eerste uitgave van het Journal of Applied Behavior Analysis in 1968, identificeerden Baer, Wolf en Risley de verschillende dimensies die betrokken zijn bij toegepaste gedragsanalyse. Toegepaste gedragsanalyse is grotendeels gebaseerd op de principes van operante conditionering.

Hoe is de specialisatie van gedragsverandering ontstaan?

In de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw focuste Albert Ellis en Aaron Beck onafhankelijk van elkaar op welke wijze mensen foutieve denkprocessen kunnen afleren om te genezen van depressies en andere psychologische problemen. Hun benadering heette oorspronkelijk cognitieve gedragsverandering, maar wordt vandaag de dag cognitieve gedragstherapie genoemd. De term toegepaste gedragsanalist verwijst naar het beroep waarvoor iemand training heeft gehad in toegepaste gedragsanalyse. De term gedragstherapeut verwijst naar iemand die getraind is in de toepassing van gedragstherapie of cognitieve gedragstherapie om mensen met psychische stoornissen te behandelen. Een gedragveranderaar is een toegepaste gedragsanalist, een gedragstherapeut, of iemand die de principes van gedragsverandering toepast zonder formele training maar bijvoorbeeld op zijn of haar eigen leven. De term gedragsverandering is om deze reden dus breder dan je in eerste instantie zou denken. Bovendien is het van groot belang om onderscheid te maken tussen professionele gedragsveranderaars en mensen die de principes van gedragsverandering toepassen op hun eigen leven. Alleen deskundigen die lang onderwijs hebben gehad over gedragsverandering zijn gekwalificeerd om complexe gedragsproblemen te behandelen door middel van de toepassing van gedragsverandering.

Welke misvattingen over gedragsverandering bestaan er?

Helaas bestaan er enkele misvattingen en mythes rondom de specialisatie van gedragsverandering.

• Een eerste mythe is dat het gebruik van beloningen tijdens een gedragsverandering behandeling eigenlijk gewoon omkoping is.
• Een andere misvatting is dat gedragsverandering het gebruik van medicijnen of elektrisch-convulsieve therapie zou toepassen.
• Ten derde bestaat er de misvatting dat gedragsverandering symptomen behandeld en niet tot de onderliggende oorzaken zou komen.
• Gedragsverandering zou alleen kunnen worden toegepast bij de behandeling van simpele gedragsproblemen.
• Gedragsveranderaars zouden koude en ongevoelige mensen zijn die geen empathie voor hun cliënten hebben.
• Een andere mythe is dat gedragsveranderaars slechts waarneembaar gedrag behandelen en zich niet zouden bezighouden met de gedachtes en gevoelens van hun cliënten.
• Dan bestaat er ook nog de misvatting dat gedragsveranderaars het belang van genetica en erfelijkheid in het veroorzaken van menselijk gedrag zouden ontkennen.
• Ten slotte is er de misvatting dat gedragsverandering uit de tijd zou zijn.

Welke ethische richtlijnen onderscheiden we voor de toepassing van gedragsverandering?

Voor toegepaste gedragsanalisten en gedragstherapeuten bestaan er verschillende ethische richtlijnen. Een van de belangrijke ethische richtlijnen is dat interventies ten alle tijde voortdurende monitoren van het doelgedrag moet toepassen; voor, tijdens en na afloop van de interventie. Het monitoren van het doelgedrag van de betrokken partijen en cliënten vormt de hoeksteen voor effectieve en ethische behandelingsprogramma's van gedragstherapeuten en -analisten. Het doelgedrag dat wordt geselecteerd voor het programma van gedragsverandering moet belangrijk zijn voor het individu en voor de samenleving. Gedragstherapeuten zouden ook alleen de meest effectieve en empirisch gevalideerde interventie methodes moeten toepassen.