Hoe ziet plezier er biologisch uit en hoe heeft stress hier invloed op?

• Een vraag waar filosofen zich al jaren mee bezig houden, is: waarom kan niemand zichzelf kietelen? Blackmore van de Universiteit van Londen kwam met een theorie die stelde dat je jezelf niet kan kietelen omdat het geen verrassingseffect heeft. Zij onderzocht deze hypothese door een kietelmachine te ontwerpen. De ene keer mocht de proefpersoon zelf de bewegingen van de machine besturen en de andere keer deed een ander dit. Wanneer een andere persoon de machine bestuurde, voelde het als kietelen. Hetzelfde geldt voor wanneer de machine onverwacht op een andere plaats kietelde dan dat jij bestuurd had. Uit dit onderzoek kwam dat onvoorspelbaarheid een belangrijke factor is bij hoe mensen reageren op kietelen.

Wat is de neurochemie van plezier?

• Het brein kent een ‘plezierweg’, die veel gebruik maakt van de neurotransmitter dopamine. Wanneer er geen dopamine door deze weg komt, raakt iemand in een treurige stemming. Dopamine ontstaat in een gebied diep in de hersenen, wat de ventrale tegmentum heet. Vervolgens gaat het naar een plaats die de nucleus accumbens heet, waarna de dopamine naar allerlei andere plaatsen gaat, waaronder:
  • de frontale cortex (die een rol speelt bij het maken van beslissingen en impulscontrole);
  • de cingulate cortex (die een rol speelt bij treurige gevoelens);
  • de amygdala (die een rol speelt bij angst).
• De relatie tussen dopamine en plezier is klein, maar wel aanwezig. Nu ligt het voor de hand, dat wanneer de dopamineweg geactiveerd wordt dit de neuronen in de frontale cortex activeert in antwoord op de beloning. Dit is ook zo, maar er gebeurt ook nog iets wat minder voorspelbaar is. Schultz ontdekte dat het plezier al aanwezig is in anticipatie op de beloning en niet pas bij de beloning zelf. Dopamine en anticipatie op de beloning, wat een plezierig gevoel geeft, zorgen er voor dat de taak wordt uitgevoerd die nodig is om de beloning te verkrijgen. Phillips van de Universiteit van North Carolina heeft dit verband tussen dopamine en de actie ook aangetoond door op een kunstmatige wijze de uitscheiding van dopamine te stimuleren. Het verhoogde dopaminegehalte had tot gevolg dat ratten een hefboompje in gingen drukken. Vervolgens werden de ratten getraind door het interval tussen stimulus en respons groter te maken. Dit is ook hoe uitstel van gratificatie werkt: de kern van doelgericht gedrag is verwachting.
• Schultz deed een soortgelijk onderzoek. Ook hij gaf het subject een signaal, waarop een actie diende te komen, gevolgd door een beloning. Het enige verschil was dat hij de beloning niet altijd gaf. Het subject had een grote kans beloond te worden, maar ook een geringe kans geen beloning te krijgen. Het resultaat hiervan is dat het dopaminegehalte nog verder stijgt dan wanneer een proefdier altijd een beloning krijgt. Dit is de reden waarom ‘intermittent reinforcement’ zo goed werkt in de psychologie.
• Hoewel dopamine een grote rol speelt bij de anticipatie op plezier en het in actie komen is het niet de enige factor die van belang is. Wanneer ratten kunstmatig worden onthouden van dopamine, kunnen ze toch nog steeds reageren op een beloning, hoewel in mindere mate. Waarschijnlijk spelen opioïden ook een rol. De dopamineweg is wel het belangrijkst wanneer het gaat om intense versies van anticipatie. Dit is onderzocht onder proefpersonen die hevig verliefd waren. Wanneer zij in een scanner plaatst werden en foto’s zagen van bekende, maar neutrale gezichten gevolgd door een foto van hun geliefde, ging het dopaminegehalte fors omhoog. Dit gebeurt niet bij personen die al jaren een relatie hebben.

Wat is het verband tussen stress, beloning en dopamine?

• De volgende combinatie zorgt ervoor dat mensen lachen als anderen hun kietelen:
  • anticipatie;
  • verrassingselement;
  • gebrek aan controle.
• De vraag die opkomt is de volgende: wanneer stimuleert een gebrek aan controle en voorspelbaarheid de uitscheiding van dopamine en wanneer is het juist de kern van wat psychologische stress zo stressvol maakt? De sleutel ligt vooral in de vraag of de onzekerheid in een goede of beangstigende context gebeurt. Andere belangrijke factoren zijn de duur van de belevenis en of de belevenis komt binnen een bredere context van controle en voorspelbaarheid.
• Een gemiddelde stijging van het glucocorticoïdegehalte die niet zo lang aanhoudt, zorgt ervoor dat de uitscheiding van dopamine maximaal is. Wanneer stress heel lang voortduurt, wordt het volgende aangetast:
  • de mogelijkheid tot leren;
  • de synaptische plasticiteit;
  • de immuunverdedigingen aangetast.
• Bij gemiddelde en voorbijgaande stress verbeteren de genoemde zaken juist. Wanneer het lichaam intens en langdurig aan glucocorticoïden blootgesteld wordt, zorgt dit voor een afname van het dopaminegehalte, dysforie en depressie. Bij gemiddelde blootstelling aan glucocorticoïden wordt de uitscheiding van dopamine echter verhoogd. Voorbijgaande activatie van de amygdala zorgt er ook voor dat er meer dopamine in het lichaam wordt vrijgelaten. Wanneer de vermeerdering van glucocorticoïden gekoppeld wordt aan de activatie van het sympathisch zenuwstelsel wordt ook het glucose- en zuurstofgehalte in de hersenen verhoogd. Het resultaat is een geconcentreerd, alert, levendig, gemotiveerd en anticipatief gevoel. We noemen zulke voorbijgaande stress vaak ‘stimulatie’.

Hoe zou het komen dat sommige mensen altijd situaties opzoeken waar een ander maagzweren van zou krijgen?

Een aantal mogelijke verklaringen:

• Misschien scheiden zij een kleine hoeveelheid dopamine uit in vergelijking met anderen.
• Een andere oorzaak zou kunnen zijn dat hun dopaminereceptoren minder responsief zijn voor een dopaminesignaal, waardoor het moeilijk is om ‘nee’ te zeggen tegen uitdagende situaties.
• Het kan ook zo zijn dat dergelijke situaties bij deze personen juist grotere stijgingen van dopamine veroorzaken, waardoor zij meer voorpret ervaren dan andere mensen.
• Een andere verklaring is dat hun dopamineniveau juist zo ver daalt na een spannende activiteit, dat zij een nog grotere uitdaging nodig hebben om dit niveau weer op peil te krijgen.