JoHo

Dit boek bepaalt de plaats van de sociale wetenschappen. De sociale wetenschappen zijn academisch en maatschappelijk respectabel, maar er wordt getwijfeld aan het maatschappelijk nut. De reden van het schrijven van dit boek vindt zijn oorsprong in het academisch onderwijs. Sinds 1985 is algemene sociale wetenschappen een interdisciplinaire studie. Vanaf het begin is interdisciplinariteit de basis van deze studie. Echter leidt dit tot externe en interne vragen, zoals: wat is interdisciplinariteit en hoe verhoudt dit zich tot de kennis van deze discipline? Deze vraagstukken zijn zowel voor onderzoekers als voor studenten van belang.

Welke disciplines behoren tot de sociale wetenschap?

Sociologie, psychologie en pedagogiek zijn de disciplines die als sociale wetenschappen beschouwd worden. Dit staat echter open voor discussie. Psychologie hoort bijvoorbeeld in Nederland bij de sociale wetenschappen, maar in andere landen weer niet. Verder roept deze indeling ook vragen op, zoals waarom de geschiedwetenschap niet tot de sociale wetenschappen gerekend worden. Dit is historisch uit te leggen. In de 19e eeuw was de geschiedwetenschap het middelpunt van de geesteswetenschappen. De sociale wetenschappen en de geesteswetenschappen waren concurrenten. De sociale wetenschappen lieten zich inspireren door de manier van werken van de natuurwetenschappen, namelijk het experimenteel onderzoek en het kwantificeren van gegevens. De geschiedwetenschap stond daar ver vanaf, en daarom behoort de geschiedwetenschap niet tot de sociale wetenschappen.

We kijken hier vooral naar grensoverschrijdingen bij de sociale wetenschappen. Een voorbeeld van zo'n grens is die tussen maatschappij en individu en tussen sociale en psychologische processen. Grenzen zijn moeilijk te stellen en moeilijk te definiëren.

Hoe verhoudt de sociale wetenschap zich tot andere disciplines? 

De scheiding tussen natuurwetenschappen en geesteswetenschappen is gebaseerd op de verschillen wat betreft onderwerp van onderzoek en methodologie. Er bestaat een tweedeling tussen de experimentele methodiek van de natuurwetenschappen en de interpreterende stijl van de geesteswetenschappen.

De vraag is of de sociale wetenschappen een eigen discipline moeten vormen binnen de wetenschap. Het object van de sociale wetenschappen is de interactie tussen mens en maatschappij, dit komt deels overeen met het object van de geesteswetenschappen. De geesteswetenschappen bestuderen namelijk het werk van de mens. Een verschil tussen deze wetenschappen is dat de sociale wetenschappen een groter accent leggen op systematische, generaliserende theorievorming en de empirische toetsing daarvan. De sociale wetenschappen komen met hun methodologieën het meest overeen met de natuurwetenschappen.

Binnen de sociale wetenschappen bestaat ook een scheiding. Een deel van de onderzoekers vindt dat het onderzoek kwantitatief moet zijn. Volgens hen zijn objectieve metingen de enige echte wetenschappelijke methode. Dit wordt ook wel de harde stroming genoemd. De zachte stroming vindt juist dat kwalitatieve analyse juist het meest geschikt is voor het bestuderen van de mens. 

De zachte sociale wetenschappers vinden dat mens en maatschappij niet goed te bestuderen valt met methoden die voor dode materie is bedoeld. Er zijn dus duidelijk twee opvattingen. Mogelijk is deze tweedeling kenmerkend voor de sociale wetenschappen. 

Hoe won sociale wetenschap maatschappelijke erkenning?

De sociale wetenschappen hebben hun eigen plek verworven. Naast alfa en bèta kennen we in Nederland ook de gammawetenschappen. De populariteit van de sociale wetenschappen groeit snel. Dit maakt het mogelijk om meer specialismen binnen de wetenschap te verkrijgen, maar de spanning tussen wetenschappelijke en maatschappelijke streven wordt hierdoor ook vergroot. Het wetenschappelijke streven is nog in volle gang, de sociale wetenschappen zijn immers nog relatief jong, maar de maatschappelijk verwachtingen zijn tegelijkertijd erg hoog. Sommige alfa- en bètavakken hebben deze spanning ook, maar bij de sociale wetenschappen is deze spanning groter. Dit komt doordat ze moeten rivaliseren met de bestaande ideeën over de maatschappij en de mens. Sociale wetenschappers moeten  proberen de mensen te overtuigen van hun verworven kennis. Dit is een paradox, want aan de ene kant willen ze dat hun kennis mensen verbindt, maar aan de andere kant vinden de sociale wetenschappers hun kennis beter dan de heersende opinie.

Hoe kan wetenschap gedefinieerd worden? 

Het is moeilijk om een definitie van wetenschap te geven, elke discipline heeft daar een ander idee over. 

De naamgeving van het onderzoeksgebied was een punt van discussie. Human sciences was een idee, maar bleek minder geschikt. Sciences refereert namelijk naar de natuurwetenschappen en human naar de geesteswetenschappen. Psychologen noemen hun vakgebied liever behavioral sciences, gedrag is namelijk observeerbaar en meetbaar. Wetenschap is zowel een proces als een product. Het proces is de inspanning van het onderzoeken, en het product is de verzamelde kennis. De wetenschap is in twee punten samen te vatten:

1. Alle handelingen waarbij een representatief beeld van de wereld om ons heen wordt gevormd door wetenschappers. 
2. Universiteiten en onderzoeksinstellingen. Zij bepalen de procedures voor betrouwbaar onderzoek en bewaken zo de kwaliteit. 

De wetenschap heeft niet altijd een splitsing gekend in de exacte wetenschappen en de geesteswetenschappen, ook wel alfa en bèta genoemd. In 1855 werd dit onderscheidt voor het eerst gemaakt. In de eeuw die daarop volgde werd dit onderscheidt steeds meer benadrukt. Tegenwoordig is er sprake van een driedelig bestaande uit de natuurwetenschappen, de geesteswetenschappen en de sociale wetenschappen. Dit hoofdstuk geeft antwoord op de vraag hoe erg ze daadwerkelijk van elkaar verschillen. 

Wat was de rol van de wetenschappelijke revolutie?

Empirisch onderzoek is eeuwen oud. In de tijd van Aristoteles deed men al onderzoek gebaseerd op waarnemingen. Aristoteles maakte onderscheid tussen wetenschapsgebieden, zoals de theoretische (theologie, wiskunde en natuurkunde), de praktische (ethiek en politiek) en de productieve wetenschap (schone kunsten, poëzie en techniek). Deze verdeling van Aristoteles is tot ver in de Middeleeuwen gebruikt. Galileo Galileï was de eerste die de tweedeling tussen natuurkunde en wiskunde overbrugde in de 16e eeuw. Hij gebruikte wiskunde om bewegingen te bestuderen. Daarnaast vond hij theoretische intuïtie nog belangrijker dan het experiment. Francis Bacon plaatste in dezelfde periode juist het experiment op de centrale plaats bij onderzoek. Bacon was meer van het ‘opsporende’ experiment (inductief) en Galileï meer van het hypothesetoetsende experiment. 

Vanaf het midden van de 16e eeuw speelde de empirische waarnemingen van Galileï een beslissende rol bij het vasthouden of verwerpen van theorieën. Na Bacon en Galileï veranderde de blik op het onderzoeken van de natuur. Via mechanische modellen wilden onderzoekers de natuur begrijpen. Mechanische modellen houdt in dat men de natuur ging zien als een goed geordende machine, met algemeen gestelde regels. In de 17e eeuw kwam in Europa een nieuwe blik op de natuur tot stand. Dit kwam door Isaac Newton. Newton zorgde ervoor dat Europa met wiskundige termen ging formuleren en met experimenten de realiteit ging toetsen.

Hoe ontstonden de geesteswetenschappen?

De natuurwetenschappen hoorde in de 19e eeuw nog bij de discipline wijsbegeerte. Door de snelle groei van de natuurwetenschappen, werden ze echter vaker ingedeeld bij andere disciplines. Later zou dit leiden tot een nieuw vakgebied, namelijk de geesteswetenschappen. Deze richting stond tegenover de aanpak van de natuurwetenschappen, die zich op wetten richtte. In plaats van een empirische aanpak, richtte de geesteswetenschappen zich juist op beschrijven. 

Wat was het positivisme? 

Het positivisme is een nieuwe filosofische stroming. Deze nieuwe stroming is ontstaan door een ideeënstrijd over de aard van de wetenschap. August Comte heeft een studie over positieve feiten gehouden. Positieve feiten zijn de door middel van observaties en experimenten vastgestelde regelmatigheden. Comte zegt dat wetenschap niet als doel heeft de ontstaansoorzaken van verschijnselen te ontdekken maar als doel heeft wetten te ontdekken. Kortom, volgens het positivisme kan er alleen kennis bestaan als het aanwijsbaar is in de werkelijkheid, het omvat dus een antimetafysische opvatting.

In de 19e eeuw stelde de Franse wiskundige Comte dat alle natuurlijke verschijnselen 

In Duitsland kwam in het midden van de 19e eeuw de positivistische opvatting ook in beweging. De belangrijkste vertegenwoordiger was Ernst Mach. Hij ging ervan uit dat alle kennis is terug te voeren op indrukken van de zintuigen, en deze vormen als enige de zekere werkelijkheid, dit was een empirisch standpunt. Wetenschap moet een betrouwbare beschrijving geven van de samenhang tussen zintuiglijke elementen en kwantitatieve reeksen. Een wetenschappelijke theorie dient alleen als een gereedschap.

Hoe bestuderen we producten van de menselijke geest?

De natuurwetenschappen werden steeds succesvoller. Hierdoor veranderde de plaats en de rol van de wetenschappen die zich bezig hielden met de uitingen en producten van de menselijke geest. Wihelm Dilthey voelde zich genoodzaakt om een eigen kennisleer, of epistemologie, te ontwikkelen. Zijn uitgangspunt was, dat de objecten van de geesteswetenschappen een historisch karakter hebben. De expressies van de mens is namelijk afhankelijk van de historische context. Volgens Dilthey speelt interpretatie een grote rol, omdat de menselijke ideeën in de historische context bekeken worden. Hiervoor gebruikt men de term hermeneutiek, dit staat voor de leer van het interpreteren van cultuuruitingen. Voor Dilthey ging het er vooral om het ontdekken van de menselijke drijfveren, door middel van het bekijken van waarneembare aspecten zoals taal, kunst of handelen. We moeten in de wetenschap levenloze dingen anders benaderen dan mensen.

Wihelm Windelband benadrukte nog meer het verschil tussen de studie van de mens en van levenloze dingen. Hij vond dat bij de natuurwetenschappen altijd gaat om het ontdekken van wetmatigheden, en om het opstellen van wetten (nomothetisch). Het doel van geesteswetenschappen is een zo nauwkeurig mogelijke beschrijving geven van een proces of verschijnsel binnen een werkelijkheidsdomein, het eigene beschrijvend (idiografisch). Volgens Rens Bod zijn de geesteswetenschappen allang nomothetisch, denk bijvoorbeeld aan de grammaticale regels.

Wat is het standaardbeeld van de wetenschap?

Wat is de Wiener Kreis?

In de jaren ‘20 besloot een aantal Weense filosofen het positivisme te vernieuwen. Ze brachten een manifest uit, genaamd de Wiener Kreis. De theorieën werden gerechtvaardigd door middel van logische procedure. Er ontstond een stroming genaamd het logisch positivisme. Het doel van de filosofen van de Wiener Kreis was eenheid van de wetenschap te herstellen. Ze gebruikten abstracte concepten, altijd gekoppeld aan waarneminge. Zintuiglijke waarnemingen zijn volgens het logisch positivisme de basis van kennis. Wanneer er een uitspraak wordt gedaan op basis van de zintuigen, bijvoorbeeld 'ik zie groen', moet deze empirisch verifieerbaar zijn. Hempel, een van de filosofen, werkte het logisch positivisme verder uit en kwam tot een deductief-nomologisch model, ook wel het covering law model genoemd. Dit model bevat twee veronderstellingen en een conclusie. De veronderstellingen moeten algemene natuurwetten zijn. Het verschijnsel wat verklaard wordt, moet gedekt worden door een natuurwet, vandaar de naam covering law. Wanneer een verschijnsel verklaard is, is het ook mogelijk het verschijnsel te voorspellen. De verklaringen en voorspellingen zijn structureel symmetrisch volgens Hempel.

Volgens het logisch positivisme valt de tweedeling van nomothetisch en idiografisch niet te accepteren. Deze stroming vindt dat wetenschap één is, dus historisch begrijpen is niet iets anders dan natuurkundig begrijpen. Alleen past de covering law niet in de geschiedwetenschap, omdat het vaststellen van algemene wetmatigheden hier niet relevant is.

Wat is het epistemologisch onbewuste?

Sociale wetenschappers zijn meer verbonden met de invloed van het deductief-nomologisch model dan de historici. De term epistemologisch onbewuste komt van de socioloog George Steinmetz. Deze term wijst op een aaneenschakeling van samenhangende veronderstellingen in de dagelijkse praktijk. Steinmetz omschreef het epistemologisch onbewuste ook als methodologische positivisme, waarbij op basis van het deductieve nomologische model het verschil tussen wetenschap en niet-wetenschap wordt uitgemaakt.

Daarnaast was Steinmetz ook van mening dat de covering law de kern is van het methodologische. Dit houdt in dat hij vond dat een wetenschappelijke verklaring de volgende vorm moet hebben:

• als A optreedt, dan treedt B ook op.

Dit word constante conjunctie genoemd, een vaste verbinding tussen empirische waarnemingen.

Het methodologische positivisme komt in de praktijk nooit in zuivere vorm voor. Het is een filosofisch uitgangspunt. Dit komt doordat de covering law geen band heeft met feitelijke onderzoeksprocessen, maar met het rechtvaardigen van theoretische uitspraken. De alternatieven van het methodologische positivisme baseerden zich op een andere opvatting, zoals het symbolisch interactionisme. De tweedeling van de wetenschap was dus ook binnen de disciplines zichtbaar.

Wat is causaliteit?

Het belangrijkste doel van wetenschappelijk onderzoek is het vaststellen van causale verbanden. Het logisch positivisme doet dat door middel van logica en constante conjunctie. Volgens deze stroming is het voldoende om een formule te creëren die logische noodzaak uitdrukt. Filosofen vinden eigenlijk dat alleen het experiment geldt als een bruikbaar onderzoekskader. Zij vinden dat het logische denken beperkingen heeft en niet voldoet aan de eisen die er bestaan voor het vaststellen van causale verbanden.

Het experiment zorgt ervoor dat storende variabelen het resultaat niet beïnvloeden. Er wordt één mechanisme uit de natuur onderzocht in een gesloten systeem. Vaak zijn de onderzochte gebeurtenissen incidenteel, daardoor kunnen ze pas onderzocht worden nadat ze hebben plaatsgevonden. Ook heeft een gebeurtenis invloed op wat daarna gebeurt.

Verklaren is niet hetzelfde als voorspellen. Wanneer een mechanisme een voorspelbare reactie geeft, kan dit helpen de gebeurtenissen in de natuur te verklaren. Dat mechanisme kan echter niet met zekerheid de gebeurtenissen in de toekomst voorspellen. Natuurwetenschappen zijn dus niet nomothetisch, dat wil zeggen dat uitspraken over experimenten niet gegeneraliseerd kunnen worden. 

De term idiografisch is niet kenmerkend voor de geesteswetenschappen. Het gaat namelijk niet alleen om de beschrijving van bepaalde gebeurtenissen, maar er wordt ook gezocht naar patronen en causale verbanden. Bij veel gebeurtenissen speelt het menselijk handelen een rol. Menselijke fouten kunnen leiden tot bepaalde gebeurtenissen.

Hoe worden ongelukken onderzocht?

Als er een ongeluk wordt onderzocht, moet de onderzoeker zich verplaatsen in de actoren en deze van binnenuit zien te begrijpen. Deze werkwijze wordt ook wel hermeneutisch genoemd. De hermeneutische werkwijze baseert zich op het idee dat mensen irrationele wezens zijn, die handelen op basis van waarnemingen en logica. Dat maakt het voor de betrokkenen van het ongeluk lastig te begrijpen hoe het heeft kunnen gebeuren. Als zij ervan uitgaan dat hun handelen intentioneel was, zou dat betekenen dat het ongeluk opzettelijk was. Een onderzoeker staat op afstand van de gebeurtenis, en kan zo wel analyseren wat er is fout gegaan. 

Een diepteanalyse, die gebruikt wordt voor het analyseren van ongelukken, bestaat uit vier niveaus:

1. De gebeurtenissen die leiden tot een ongeluk.
2. De verhalen van betrokkenen. 
3. Het rapport over het ongeval van de deskundigen.
4. De wetenschappelijke diepteanalyse. 

Bij een dergelijke analyse zijn verschillende hermeneutische principes relevant. Ten eerste, de leefwereld van de betrokkenen. Ten tweede, de interne relaties die bestaan tussen de fouten en de gebeurtenissen. Het doel van het onderzoek bepaalt de methoden vervolgens de gebruikte methoden. 

Er zijn twee zaken waarmee rekening moet worden gehouden bij een analyse. Ten eerste zijn er veel variabelen, en is het niet mogelijk één bepaalde variabelen te manipuleren en de rest constant te houden. Ten tweede zijn er niet alleen materiële factoren, maar ook menselijke actoren. Zij interpreteren de omgeving op hun eigen manier. In de mens- en maatschappijwetenschappen is verklaren logischer dan voorspellen.

Eindoordeel

Het uitgangspunt van het logisch positivisme, dat causale verbanden alleen voldoen als ze bruikbaar zijn voor het doen van voorspellingen, gaat niet op voor alle soorten wetenschappelijk onderzoek. De tegenstrijdigheid tussen natuurwetenschappen en geesteswetenschappen is niet natuurnoodzakelijk, maar hangt vooral samen met de onderwerpen van onderzoek. 

Desondanks is de tweedeling niet helemaal denkbeeldig. Doordat zo veel mensen overtuigd waren van de splitsing, is er ook daadwerkelijk een afstand ontstaan. Dit heet ook wel een self-fulfilling prophecy. 

Kortom, het logisch positivisme is vooral bruikbaar als het gaat om de rechtvaardiging van wetenschappelijke uitspraken en voor het onderscheiden van zinvolle en onzinnige wetenschap. Dat maakte deze filosofie dan ook populair onder sociale wetenschappers, hoewel het geen empirisch gefundeerde leer is. Een ander deel van de sociale wetenschappers had echter een voorkeur voor de hermeneutische manier van redeneren, wat de basis vormde van een splitsing. 

In de sociale wetenschappen zijn natuurwetenschappelijke en geesteswetenschappelijke tendensen te vinden. Het zou te verwachten zijn dat de natuurwetenschappen allang de overhand zouden hebben, omdat zij meer aanzien hebben. Dit is alleen nog niet gebeurd.

Er is dus een factor waardoor de geesteswetenschappen ook van belang zijn in de sociale wetenschappen. Dit komt wellicht doordat de sociale wetenschappers een maatschappelijke rol spelen. De sociale wetenschappen moeten dus rekening houden met de complexiteit van de processen op zowel individueel niveau als maatschappelijk niveau. Ze blijven zoeken naar vervangingen voor de nomothetische theorieën.

Wat zijn interventies?

Interventie betekent tussenbeide komen of ingrijpen. Sociale interventies zijn erop gericht het handelen en het gedrag van mensen te beïnvloeden. De sociale wetenschappers hebben een belangrijke functie ingenomen als het gaat over het analyseren van persoonlijke en maatschappelijke problemen en het vinden van oplossingen.

Een ingenieur is de prototype specialist op het gebeid van interventies. Zij hebben de kennis, ze kunnen met deze kennis concrete analyses maken en vanuit daar berekenen hoe sterk iets moet zijn. De aanpak van de ingenieur komen we ook tegen in de sociale wetenschappen. Daarnaast leveren de sociale wetenschappen een maatschappelijke bijdrage door het leveren van perspectieven. Ze maken maatschappelijke kwesties duidelijker en inzichtelijker en dus ook hanteerbaarder. Interpretaties zijn altijd handelingsimplicaties, dit houdt in dat de interpretatie van een probleem dominant wordt en effect gaat hebben op het handelen.

Wat is de logica van interventies?

Bij een interventie zijn vier partijen van belang:

• Maatschappelijke autoriteiten.
• Onderzoekers.
• Interventiespecialisten.
• Object van interventie.

Een interventielogica bestaat uit vier elementen:

• Object.
• Oorzaak.
• Doel.
• Middelen.

Het probleemobject staat centraal in een interventielogica. Er wordt eerst een gebeurtenis gesignaleerd. Maar om het een probleemobject te kunnen noemen, moet er eerst een wetenschappelijk legitiem beeld worden geschetst met een bijbehorende benoeming.

De sociale wetenschappers zijn erg belangrijk bij het formuleren van de oorzaak. De oorzaak vormt samen met de beschrijving van het object de probleemdefinitie. De probleemdefinitie bestaat weer uit de interventiedoelen, namelijk wat wil je bereiken, en de interventiemiddelen, hoe ga je te werk. De interventiedoelen zijn meestal vanuit de politiek geformuleerd, de interventiemiddelen meestal vanuit sociaalwetenschappelijke professionals.

Hoe worden interventies gevormd?

Tegenwoordig is er steeds meer professionalisering bij het bedenken van sociale interventie. Een nadeel hiervan is dat er diskwalificatie plaatsvindt van oudere vormen van kennis. Naarmate de sociale wetenschappen zich verder ontwikkelden, ontstonden er steeds meer rivaliserende groepen. De strijd tussen de interventielogica's in de praktijk kunnen op twee manieren worden weergegeven. Het triomfalistisch standpunt is een strijd tussen oude denkbeelden en nieuwe denkbeelden. Bij het constructivistisch standpunt is er sprake van een wisselend waarheidsregime zonder dat er toename is van kennis. Er is geen waarheid, alleen een strijd om waarheid. De feiten van deze visie bestaan uit interpretaties.

De sociale wetenschappers hebben het privilege van objectiviteit. De wetenschappers zijn onpartijdig en ze zijn erop getraind om feiten en waarden uit elkaar te houden. In de praktijk werken de interventies niet voldoende.

Wat is rationele fictie?

Van der Wel beschreef interventieperspectieven als rationele ficties. Het interventieperspectief is opgebouwd uit vier bouwstenen, namelijk probleem, oorzaak, doel, middel. Dat is een rationele structuur, omdat de betrokkenen de elementen kunnen invullen met redeneringen. Dit concept van Van der Wel heet rationele fictie. De elementen vormen samen een verhaal, wat voor de betrokkenen en het publiek aannemelijk is, en bovendien een effectieve oplossing bieden voor het probleem. Het fictieve element in dit concept bestaat uit het verhaal wat verzonnen wordt.

De opeenvolging van interventieperspectieven is een langzame vooruitgang. De vooruitgang is niet alleen afhankelijk van de kennis van psychische mechanismen, maar ook van verschillende maatschappelijke factoren. De problemen waar het om gaat zijn afhankelijk van de historische context en de culturele context. Kennis die is overgehouden aan voorgaande successen en mislukkingen houdt de wetenschappers kritisch over hun interventies.

Wat is het belang van praktijkervaring?

In de praktijk ontstaat er soms spanning tussen onderzoekers en interventiespecialisten. Dat komt bijvoorbeeld doordat een voorgestelde interventie niet aansluit bij de ervaringen van de specialisten. Om dit te voorkomen, geven specialisten de voorkeur aan een evidence-based werkwijze. Daarbij worden alleen interventies toegepast die in de praktijk getest zijn en effectief zijn gebleken. Aan de ene kant sluit deze methode toevalligheden uit bij het kiezen van de juiste interventie. Aan de andere kant vergroot de methode de spanning tussen onderzoekers en specialisten, omdat specialisten interventies op maat willen maken en zich daarbij baseren op hun expertise.

Wat is evidence-based werken? 

Evidence-based practice (EBP) wordt meestal uitgelegd als het volgens de standaardrichtlijnen uitvoeren van met experimenteel onderzoek bevestigde technieken. De term evidence-based practice komt van het evidence-based medicine (EBM), dit is het geneeskundig handelen dat bestaat uit procedures die effectief bewezen zijn. Het oorspronkelijke doel van het evidence-based medicine was om ervoor te zorgen dat gegevens uit wetenschappelijk onderzoek als belangrijk werden gezien bij besluitvorming. De relatie tussen wetenschap en praktijk wordt gezien als eenrichtingsverkeer. De wetenschap dient als bron van het rationele handelen. De praktijk zorgt slechts voor de overdracht van wetenschappelijke bevindingen. De praktijk is in principe een black box, het blijft buiten beeld hoe de kennis in de praktijk wordt ontvangen.

Wat is practice-based werken?

Er bestaat discussie over of onderzoeksprocedures wel gebruikt kunnen worden bij het vaststellen van de werking van een medicijn. Tegenstanders zeggen dat de onderzoeksmethode niet bij het object van het onderzoek past. Ook wordt er niet onderzocht waardoor iets effectief is.

De rechtlijnige verbanden die de evidence-based practice veronderstellen, komen zelden in de praktijk voor. In de praktijk liggen de resultaten bijna nooit op hetzelfde niveau als bij het experimentele onderzoek. Ook is de effectiviteit van een interventie bijna altijd minder dan wanneer de interventie onder ideale omstandigheden wordt uitgevoerd. Daarom is het verstandig om naast de evidence-based ook praktijkgerichte kennis te gebruiken. Dit heet practice-based evidence.

Het samenvoegen van wetenschappelijke kennis en praktijkgerichte kennis biedt een oplossing voor de problemen. De manier waarop mensen een beslissing nemen in complexe situaties is dan het uitgangspunt. Daarvoor zijn mensen uit de praktijk en experts nodig.

Hoe word je een expert?

Volgens filosoof Hubert Dreyfus word je geen expert door protocollen te volgen. Hij heeft een vijf-fasen model ontwikkeld die doorlopen moeten worden. Deze fasen komen overeen met de vijf niveaus van expertise.

• Fase 1: deze fase leert vooral de regels die horen bij niet-ambigue kenmerken van een situatie, het is contextvrij. De beginners moeten hier vooral opletten of ze de aangeleerde regels volgen.
• Fase 2: de gevorderde beginner heeft in deze fase al meer geleerd over het werken in levensechte situaties. Ervaring is in deze fase belangrijker dan expliciete verbale beschrijvingen.
• Fase 3: het niveau van competentie wordt bereikt in deze fase. In deze fase gaat de persoon zichzelf verantwoordelijk voelen voor zijn handelingen.
• Fase 4: de persoon is nu in staat om intuïtief te reageren op patronen.
• Fase 5: in deze fase is de persoon één geworden met de situatie waar een oplossing voor moet worden gevonden.

Bij de overgang van fase 3 naar 4 moet het denken volgens de regels worden losgelaten. In fase 3 denkt en handelt de persoon nog middels een bewuste afweging, maar echte experts handelen op grond van concrete ervaringen.

Het bovengenoemde maakt twee dingen duidelijk. Ten eerste is ervaringskennis of situationele kennis nodig om een succesvolle interventie op te zetten. Dit vraagt om regelvolgend gedrag. Echter is ervaringskennis risicovol om te gebruiken, omdat er snel fouten gemaakt kunnen worden als de situatie net iets anders is dan de regels veronderstellen. Het kost ook veel tijd om alles via de regels te doen. Ten tweede moeten experts handelen via hun sociale patroonherkenning. Dit wordt soms ook wel intuïtie genoemd.

Waarom is de context van belang?

Sociale wetenschappers zijn geneigd om het natuurwetenschappelijke model te volgen. Historisch besef is niet vanzelfsprekend voor de sociale wetenschappers. Je kunt je afvragen of het natuurwetenschappelijke model wel adequaat is voor de sociale wetenschappen.

Bent Flyvbjerg, een planoloog, vindt van niet. Hij maakt onderscheid tussen drie vormen van kennis.

• Epistèmè: dit is universele kennis, verkregen door het doen van onderzoek op analytische rationaliteit.
• Technè: dit is kennis dat vooral gebruikt word bij productie. Het gaat hierbij om de vaardigheden die in concrete praktijken van belang zijn. Kenmerkend voor dit type kennis is variabiliteit en contextafhankelijkheid.
• Phronèsis: dit is praktische kennis, waarbij het gaat om de wijsheid van het handelen. Deze vorm van kennis vereist ervaring, er moet worden nagedacht over de juistheid van de doelen.

Flyvbjergs doel is vooral de kwaliteit van de sociale wetenschappen te verbeteren. Als men het menselijk handelen wil begrijpen, moet er worden gekeken naar de context en naar de interpretaties van de mensen.

Het belang van context onderschrijft Flyvbjerg met een artikel waarin Bourdieu kritiek uit op de theorie over uitwisseling van giften van Lévi-Strauss. Volgens deze theorie volgen uit observaties formele regels die achter de uitwisseling van giften schuilgaan. Bourdieu vindt dat formele regels niet in staat zijn om het geven van giften te verklaren. Ook vindt Bourdieu dat het aspect dat bepaalt wat telt als gift of juist niet, in de theorie moet worden opgenomen. Echter bevat de theorie van Strauss geen contextuele informatie over het element tijd. Het gaat erom wat actoren zelf vinden, en niet wat de sociale wetenschappers vinden. Wat actoren als giften rekenen, is afhankelijk van de manier waarop mensen in het dagelijkse leven bepalen wat een gift is.

Contextafhankelijkheid betekent dat er een open-einde en een contingente relatie is tussen contexten, handelingen en interpretaties.

Een casestudy

Flyvbjerg zou graag meer casestudy’s willen zien in de sociale wetenschappen. Dergelijke studies leveren contextgerichte kennis die het voor een sociale wetenschapper mogelijk maakt om zich verder te ontwikkelen. Ook kunnen casestudy’s ervoor zorgen dat er een genuanceerder beeld ontstaat van de werkelijkheid, ze benaderen namelijk de complexiteiten en tegenspraken van het echte leven (narratieven).

Sociale wetenschappers die een casusnarratief gebruiken, hebben een betere basis voor beleidsinterventies. Volgens Flyvbjerg is dit zelfs beter dan dat sociale wetenschappers formele theorieën gebruiken en zich uitdrukken in variabelen. Een casestudy moet niet gezien worden als een survey-onderzoek. Survey-onderzoek is sterk in de breedte, maar is niet zo sterk in de diepte en met details. Voor een casestudy geldt het omgekeerde.

Ten eerste moet een wetenschapper die in de praktijk een probleem wil oplossen beschikken over nomologische kennis en kennis over de context. Ten tweede moet hij deze twee vormen van kennis met elkaar in verband kunnen brengen. Ten derde moet hij telkens kunnen wisselen van kennisvorm, om zo nieuwe invalshoeken te bekijken.

Eindoordeel

De meeste sociale wetenschappers streven naar ideale wetenschap. Dit komt doordat ze nog erg onbekend zijn met het wetenschappelijk onderzoek en door gebrek aan kennis van de wetenschapsfilosofie. Het verschil tussen concrete causale analyses van natuurwetenschappen en sociale wetenschappen is het object. In sociale wetenschappen doen de objecten zelf ook causale analyses.

De wetenschappers die tegenwoordig expertise erg belangrijk vinden, zijn in het nadeel als het gaat om de relatie tussen de praktijk en de wetenschap. Dit komt doordat deze wetenschappers waarschijnlijk evidence-based practice inruilen voor eminence-based practice. Dit houdt in dat de blik van de ervaringsdeskundige belangrijk is. Het nadeel van dit is dat de processen in het hoofd van de deskundige dan niet meer transparant zijn.

Aan het begin van deze eeuw kwam de sociaal-wetenschappelijke raad zijn tot de conclusie dat de discipline sociologie aan drie kanten werd bedreigd. Ten eerste hadden ze concurrentie gekregen van verschillende interdisciplinaire velden. Ten tweede nam de populariteit af van de sociologische opleidingen. Ten derde bestond er een ongunstige beeldvorming van de sociologie.

Dit was de aanleiding voor Engbersen en De Haan om vier constanten in de geschiedenis te signaleren:

• Het object van de sociologie verandert steeds, kennis is context gebonden.
• Er zijn vier hoofdthema's binnen de sociologie, de invulling hiervan is tijd- en plaatsgebonden.
• De methodische benaderingen van de sociologie zijn uiteenlopend.
• Tussen de maatschappelijke afnemers en de sociologie bestaat spanning.

De samenleving is deels gesociologiseerd, dat wil zeggen dat termen uit de discipline in het alledaags taalgebruik zijn opgenomen, terwijl er juist een goede afbakening tussen de leken en de sociologie nodig is om een wetenschappelijke discipline te blijven.

De sociologie is inmiddels een gevestigde discipline, maar kent geen eenduidigheid wat betreft de keuze van methodes en de afstand tussen het veld en de maatschappij.

Goudsblom zag dat de sociologie twee kennisidealen overnam van de natuurwetenschappen. Dit zijn de empirische precisie en de theoretische systematiek. De derde en vierde kennisidealen komen uit de sociologie zelf, de reikwijdte en de maatschappelijke relevantie. De eerste drie idealen zijn gericht op de legitimering van de discipline. De vierde is vooral gericht op de maatschappij. Het is bijna onmogelijk om alle vier de idealen te realiseren.

Wat is de geschiedenis van de sociologie?

In de 18e eeuw werd er al geschreven over economie, politiek en cultuur. Dit wordt de vroege vorm van sociologie genoemd. In de 19e eeuw kwamen hieruit twee nieuwe activiteiten voort, die later de sociologie zouden gaan vormen:

• Theoretische programma: dit werd geformuleerd door August Comte. Er moest worden onderzocht wat de wetten van het maatschappelijke verkeer waren. Dit d.m.v. onderzoek van positieve feiten.
• Empirisch-statistisch onderzoek: er moet zoveel mogelijk feitelijke informatie over de bevolking worden verzameld om hiermee de overheid te adviseren.

Wolf Lepenies liet zien hoe de sociologie meer maatschappelijke invloed kreeg door deze twee activiteiten. Hierdoor ontstond een botsing tussen sociologen en historici en literatoren. De historici beschouwden zichzelf als experts. De bestuurders wilden meer empirisch gefundeerde middelen om het sociale leven onder controle te krijgen. Het beleid van de bestuurders moest gebaseerd zijn op feiten. De sociologen konden deze feiten leveren.

De sociologen waren meer natuurwetenschappelijk gericht, ze richtten zich namelijk op het vinden van empirisch vastgestelde wetten van de maatschappelijke ontwikkeling.

Deze methodestrijd zien we terug in de jonge sociologie. Emile Durkheim vond dat een socioloog zich hetzelfde moest gedragen als een natuurkundige. Sociale feiten zijn objecten, en zo moeten ze ook behandeld worden.

Max Weber vond, in tegenstelling tot Durkheim, dat de sociale wetenschappen zich niet aan de natuurwetenschappen en de geesteswetenschappen moesten spiegelen. Het sociale domein is namelijk in de eerste plaats geïnteresseerd in empirische wetenschap van concrete realiteit, en niet in abstracte kennis. Het is onmogelijk voor een sociale wetenschapper om die realiteit volledig weer te geven, daar is een maatschappijwetenschapper voor nodig. Weber ontwikkelde daarvoor de methode ideaaltype, waarbij kenmerken van een verschijnsel nauwkeurig weergegeven worden en de historische context daarbij tussen haakjes staat.

Hoe ontwikkelde de sociologie zich als discipline?

Deels door de invloed van Weber bleef de belangstelling in de 20e eeuw voor een historische aanpak binnen de sociologie bestaan. De sociologie ging na het midden van de 20e eeuw bijna alleen nog maar over de moderne maatschappij. Er werd afstand genomen van de geschiedwetenschap. In de naoorlogse sociologie werden er twee idealen dominant, de theoretische systematiek en de empirische precisie.

Talcott Parson wilde een alomvattend analytisch denkkader formuleren, hij kreeg echter weinig aanhang. Zijn structureel-functionalisme kreeg tot in de jaren ‘60 wel aanhang, met deze stroming domineerde hij de sociologie. Hij trok geen scherpe grenzen tussen verschillende disciplines. Disciplines die overlapten met de sociologie, zoals economie en psychologie, nam hij op in zijn theoretisch bouwwerk.

Een tweede icoon was Paul Lazarsfeld. Hij introduceerde het survey-onderzoek in de sociale wetenschappen. Sociale wetenschappers zouden nu hun onderzoeksobjecten behandelen als ruwe feiten, dit komt overeen met de benadering van sociale feiten van Durkheim. In deze stroming deden wetenschappers geen onderzoek meer naar concrete sociale groepen en processen, maar naar individuen. In Nederland kwam deze stroming ook door. Van Doorn en Lammers geloofden in maatschappelijke vooruitgang. Sociologen zouden met deze nieuwe aanpak nuttig kunnen zijn voor de maatschappij.

Er waren ook protesten tegen het methodologische positivisme. Kritiek op het structureel-functionalisme betekende het einde van de dominantie van deze stroming. De survey-traditie bleef wel voortbestaan.

Welke twee stromingen bestaan er?

Volgens Steinmetz is het methodologische positivisme nog steeds actief. We vinden het nog terug in de rationele-leuzetheorie, deze theorie gaat uit van universele wetmatigheden. Deze stroming en de historische sociologie zijn op dit moment de meest uitgesproken stromingen in de sociologie. Het verschil tussen beide is aan de hand van twee Nederlandse tradities weer te geven, de verklarende sociologie en de figuratiesociologie.

Wat is de verklarende sociologie?

Deze sociologie wijst erop dat sociologen een specifieke keuze maken voor een methode, dit heet het deductief-nomologische model. Dit model houdt in dat er een aantal wetmatigheden worden verbonden aan empirische gegevens. Hieruit komt de hypothese die empirisch getoetst wordt. Anders dan verwacht bevinden de wetmatigheden zich bij sociologen niet op maatschappelijk niveau, maar op individueel niveau. Om tot een collectieve uitspraak te komen, moet het model worden uitgebreid met transformatieregels.

De verklarende sociologen werken met het PTO(B)-model, waarbij eerst een Theorie gevormd wordt, voor antwoorden op wetenschappelijke problemen. Daaruit komt een hypothese die getoetst wordt door middel van onderzoek. Deze kennis kan vervolgens worden gebruikt voor een nieuw beleid.

Wat is figuratiesociologie?

Bij figuratiesociologie speelt paradigmatisch werk de hoofdrol. De visie is historisch georiënteerd, en het gat tussen de sociologie en de geschiedenis wordt overbrugd. De kloof tussen sociologie en psychologie wordt ook overbrugd, want volgens de Duits-Engelse socioloog Norbert Elias is de tegenstelling tussen individu en maatschappij niet vol te houden. Mensen zijn sociale wezens en niet een in zichzelf besloten entiteit. De centrale term van Elias is sociale figuratie. Dit begrip geeft aan dat de sociologie een eigen verklaringsniveau heeft. Het is de taak van de socioloog om verbanden weer te geven tussen condities van maatschappelijke ontwikkelingen.

Wat is publieke sociologie?

De theorie van Van Doorn en Lammers kon geen solide interventiewetenschap leveren. Er ontstond een grotere afstand tot beleid, praktijk en publiek.

Anderen willen de relevantie van de sociologie vergroten doen meer toenadering te zoeken met de maatschappij. Volgens Burawoy hebben de sociale wetenschappen een bijzondere plaats in het veld. De sociale wetenschappen combineren de kennisvorm van de natuurwetenschappen (instrumentele kennis) en de kennisvorm van de geesteswetenschappen (reflexieve kennis). Sociologie kan dus fundamenteel en maatschappelijk relevant zijn.

Eindoordeel

Sociologie worstelt al anderhalve eeuw met haar positie tussen de twee culturen. Er zijn sociologen die meer invloed van natuurwetenschappen willen, maar daardoor krijgt een leek de relevantie niet goed mee. Sociologen die meer beschouwend zijn, hebben dit probleem niet.

Door de geschiedenis vol discussie tussen disciplines en methodes kunnen we ons afvragen of er in de wetenschap inmiddels sprake is van eenheid en een evenwichtige verhouding tussen theorie en empirie, of dat er meerdere stromingen bestaan met verschillende opvattingen. Zoals eerder besproken, bestaat er in ieder geval een scheiding tussen de natuurwetenschappelijke, positivistische benadering en de geesteswetenschappelijke, hermeneutische benadering.

In de jaren ‘20 was er een logisch-positivistische beweging die het mogelijk maakte om alle vormen van wetenschap terug te brengen tot een fysisch materialisme. Als tegenreactie ontstonden er interpretatieve benaderingen.

In dit deel wordt er gekeken of er een alternatief is voor de tweedeling van de wetenschap. Daarbij worden antwoorden gegeven op eeuwenoude vragen, zoals:

• De theorievorming van complexe systemen.
• Het denken in termen van emergentie.

Emergentie is het ontstaan van structuren en processen op een hoger niveau als gevolg van processen op lager niveau, zonder de hogere processen te reduceren tot de lagere processen waar ze uit voortkomen. Emergentie komt in de sociale wetenschappen voor op twee niveaus:

• Het niveau van de hersenen in relatie tot de psyche.
• Het niveau van het individu in relatie tot de groep.

De basis van de sociale wetenschappen is de kwestie van het niveau van het individu in relatie tot de groep, ook wel bekend als de micro-macro-link.

Bestaat er eenheid in de wetenschap?

In de jaren ‘60 was het logisch-positivistische ideaal zijn aanhang verloren. Vervolgens werd de evolutiepsychologie het nieuwe brandpunt van de eenheidsbeweging. Via deze psychologie zouden de sociale wetenschappers met elkaar kunnen integreren en met de biologie. Binnen de sociale wetenschappen bestond echter weerstand, dat werd intellectueel isolationisme genoemd. Hier wordt het gedrag van mensen gezien als een bepaling van de cultuur, en niet van de natuur.

Edward O. Wilson introduceerde de term consilience. Dit verwijst naar de brug van kennis over disciplines heen, zodat er één verklaringsbasis ontstaat. Hij trok een grens tussen natuurwetenschappen en geesteswetenschappen. Het doel van elk van deze wetenschappen verschilt dermate, dat de grens gelegitimeerd is. Psycholoog Gregg Henriques was tegen deze scheiding.

Hij stelde een alternatief model op, waar de samenhang tussen de verschillende wetenschappen weergegeven wordt. In dit model zijn de hogere niveaus niet te reduceren tot de lagere niveaus. Henriques verdeelde zijn model in vier niveaus van complexiteit:

• Stof, correspondeert met de natuurwetenschappen.
• Leven, correspondeert met de levenswetenschappen.
• Geest, correspondeert met de psychologie.
• Cultuur, correspondeert met de maatschappijwetenschappen.

Volgens Henrique moet er, als er een eenheid gecreëerd wordt, eerst een houding tegenover de vier kwesties bepaald worden:

• Ten eerste moet er gekeken worden of de reductie van hogere processen tot lagere acceptabel is, of dat er wellicht gedacht moet worden aan een andere verhouding.
• Ten tweede moet er gekeken worden of de sociale wetenschappen wel of niet kunnen samengaan met de natuurwetenschappen.
• Ten derde moet er gekeken worden naar de waarden die een rol spelen bij theorievorming in de sociale wetenschappen en de geesteswetenschappen.
• Ten vierde moet er gekeken worden of er echt behoefte is aan een eenwording van de wetenschappen en welke voorwaarden er dan van belang zijn.

Wat is reductie?

Met reductie wordt bedoeld dat de ingewikkelde zaken tot hun elementaire bouwstenen worden teruggevoerd. Dit past goed bij complexe systemen. Emergentie is precies het tegenovergestelde. Als er genoeg bouwstenen worden samengevoegd, kunnen er nieuwe verschijnselen ontstaan. Dit past goed bij eenvoudige causale mechanismen in gesloten systemen.

Keith Sawyer probeert een weg te vinden tussen het reductionistische en het holistische benadering. Hij richt zich op het idee dat theorieën betrekking moeten hebben op stoffelijke verschijnselen. Alle wetenschap kan gezien worden als materialistisch. Het reductionisme schiet op dit punt tekort. Reductionisme heeft namelijk te weinig verklaringskracht om complexe verschijnselen te verklaren. Emergisten willen deze tekortkomingen voorkomen. Emergisten vinden dat er niets anders bestaat dan de samenstellende delen en hun interacties. We kunnen dit dus zien als een vorm van materialistische niet-reductionisme.

Er zijn drie termen die kunnen zorgen voor een positieve emergentietheorie:

• Superveniëntie.
• Meervoudige realiseerbaarheid.
• Wild disjunction.

Superveniëntie betekent bovenop stapelen of direct volgen op. Het gaat om een relatie tussen twee niveaus van analyse.

Alhoewel iedere mentale toestand superveniënt moet zijn op fysieke toestand, kan de mentale staat door uiteenlopende fysieke toestanden bewerkstelligd worden, dit wordt meervoudige realiseerbaarheid genoemd.

Wild disjunction geeft daar nog een dimensie bij, namelijk de processen op het lagere niveau hebben geen wetmatig verband met elkaar.

Samen houden deze drie termen in dat een kenmerk op een hoger niveau kan ontstaan uit verschillende superveniëntiebases op het lagere niveau.

Wat is de macro-micro-link?

Er is nu alleen nog gekeken naar de verbanden tussen het individu en de maatschappij. Er wordt  ook gekeken naar de relatie tussen het individu en het collectief, de micro-macro-link.

Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen de claims van ontologische en het methodologische. Het methodologische individualisme is belangrijk in de economie en de sociologie. Dit houdt in dat alle sociale verschijnselen verklaard kunnen worden met de eigenschappen van individuen. Kritieken op deze benaderingen zijn dat veel macrosociale verschijnselen te complex zijn om op die manier gemodelleerd te worden. Sociologie zal altijd onherleidbare sociale termen en wetten hebben. Sommige nemen hierdoor de holistische verklaringen aan.

Sawyes neemt de positie in tussen het reductionisme en het holisme. Het is moeilijk om met zekerheid vast te stellen hoe de macroverschijnselen voortkomen uit de vele betrokken individuen, dit door de extreme complexiteit van de vele sociale systemen. Anderzijds zitten niet alle systemen zo ingewikkeld in elkaar dat ze onherleidbaar zijn tot de lagere niveaus.

Een ander probleem is in hoeverre er aangenomen mag worden dat de hogere structuren invloed hebben op de lagere niveaus. Kritisch realisten nemen het ontologische en het methodologisch individualisme niet aan.

Wat zijn complexe systemen bij emergentie?

Hogere patronen zijn op drie manieren als emergent aangeduid:

• Onvoorspelbaar.
• Niet te reduceren.
• Nieuw zijn.

De vraag is hoe uit zoveel veelheid een eenheid kan ontstaan. Dit is uit de probabilistische logica te herleiden. Als een wetmatigheid een eenvoudig systeem reguleert, dan is het gedrag van de mens gemakkelijk te begrijpen. Bij moeilijke systemen is het een stuk lastiger. Systemen volgen algemene wetten, maar het effect van een kleine verandering is zo groot, dat het erg moeilijk te voorspellen is.

Emergentie treedt vaak op in open systemen met bepaalde eigenschappen:

• Er is sprake van een interactie van vele componenten in netwerken met veel onderlinge systemen.
• De algemene functie van een systeem kan niet worden gelokaliseerd in één
• specifieke subset van componenten.
• Er vindt interactie plaats tussen de componenten d.m.v. genuanceerde taal.

Niet alle complexen hebben deze bovenstaande kenmerken.

Welke theorieën van het systeem zijn er?

In de afgelopen eeuw zijn er drie fases te vinden in de geschiedenis van theorieën over systemen.

• Generatie systeemtheorie.
• Complexe maatschappijtheorie.
• Tweede generatie systeemtheorie.

In de tweede generatie lag meer nadruk op de dynamiek en verandering, de non-lineariteit van dynamische systemen en de open systemen.

Wat zijn multi-agent systemen?

De derde fase is beter geschikt om complexe systemen te bekijken. In de jaren ‘90 ontstond er een nieuwe benadering, de multi-agent system (MAS). Hier wordt gemodelleerd met individuele actoren. De MAS kan heel veel actoren bevatten, wel duizenden, deze communiceren onafhankelijk met anderen.

De MAS heeft drie manieren om de sociale emergentie te onderzoeken:

• Micro-naar-macro-emergentie.
• Sociale beïnvloeding van macro- naar microniveau onderzoeken.
• Dialectiek tussen sociale emergentie en sociale veroorzaking onderzoeken.

Een nieuwe interdisciplinariteit?

Sinds de 19e eeuw was er voor de meeste natuurwetenschappen één wetenschappelijke manier om een complex systeem te begrijpen. De manier was om eerst de samenstellende delen uiteen te rafelen, daarna de geldende regels vast te stellen. Het geloof dat alle wetenschappen uiteindelijk teruggaan op de wetten van de fysica, was van invloed op de sociale wetenschappen. Toch bleven de interpretatieve aanhangers bestaan. Psychologen geloven dat de psychologie samen met de biologie zal gaan.

Van der Wundt was reductionistisch, door individuen naar hun ervaringen te vragen, probeerde Van der Wundt de samenstelling van de metal states vast te stellen. Het behaviorisme was net als Wundt reductionistisch, maar was ook tegen introspectie. De gestaltpsychologie was holistisch, de basis hiervan dat mensen geen reduceerbare vormen waarnemen. In de sociologie heeft het emergentistische denken van Comte en Durkheim een grote invloed. Echter is de emergentie niet volledig uitgewerkt. De symbolische communicatie, een vermogen van de mens, is in de analyse nooit betrokken geweest.

Wat is sociale emergentie?

De complexe systemen in het sociale domein verschillen fundamenteel met die van andere systemen. Ze verschillen wat betreft de eigenschappen van de systemen en de interacties tussen de systemen.

De eigenschappen van de systemen zijn in de natuurlijke wereld begrensde systemen, in de sociale wereld zijn er geen duidelijke grenzen. De interacties/verbindingen tussen de systemen zijn in de sociale wereld niet zichtbaar en in de natuurlijke wereld wel.

Een derde kenmerk van de sociale systemen is dat de individuen zelf beschikken over de representaties van de emergente macropatronen.

Hoe keek Saywer tegen sociale processen aan?

Het is nodig om vanuit het perspectief van de sociale emergentie te focussen op drie niveaus van analyse:

• De individuen.
• Hun interactionele dynamiek, de taal.
• De sociaal-emergente eigenschappen van een groep.

Sawyer stelt voor om de sociologie tot een basiswetenschap te maken voor de analyse bij de sociale processen. Hij ziet in de sociologie twee hoofdrichtingen, de structuur uit de handelingen van het individu of de emergentie van de structuur uit de handelingen van het individu. Volgens Sawyes focussen de hybride theorieën van Giddens, Taylor en Bourdieu teveel op subjectieve mentale toestanden. Dit is niet nodig voor het geven van een goede verklaring.

Communicatieverschillen leiden tot verschillen in emergentieprocessen en emergentie-uitkomsten. Er zijn drie typen kunstmatige maatschappijen die Sawyer beschrijft als voorbeeld van communicatie en emergentie:

• Maatschappijen met reactieve actoren.
• Maatschappijen met cognitieve actoren.
• Maatschappijen met samenwerkende actoren, deze zijn het meest geavanceerd. Emergentie kan hier alleen spelen als de deelnemende actoren expliciete representaties hebben van elkaars overtuigingen en ze te weten coördineren.

Wat houdt Sawyers model in?

Het model van Sawyes bestaat een aantal componenten.

• component A is het individu, deze komt uit de micro-macro-link.
• component B is de interactie, deze komt uit de micro-macro-link.
• component C zijn de vluchtige emergenten, dit verwijst naar wat zich afspeelt binnen één ontmoeting.
• component D zijn stabiele emergenten, dit omvat de gedeelde collectieve geschiedenis van een groep.
• component E zijn de sociale structuren

Bij niveau A richt de emergentietheorie zich op de verschijnselen als intentie en handelen. Niet alle dingen horen thuis in de emergentietheorie, de hersenen bijvoorbeeld. De hersenen hebben namelijk eigenschappen die geen invloed hebben op hogere niveaus.

Hoe zag Sawyer de splitsing binnen de wetenschap?

Sawyer zegt dat de introductie van het emergentieparadigma kan leiden tot andere indelingen in de sociale wetenschappen. Ten eerste zal bij de psychologie een tweedeling komen. De ene kant van de psychologie bestudeert het biologische kenmerk van de hersenen en de andere kant zal migreren naar de nieuwe sociologie van de sociale emergentie. Ten tweede zullen de sociologie en de antropologie wellicht integreren. Dit kan gebeuren als de sociologie zich ook gaat focussen op het verklaren van collectieve symbolische producten. Ten derde kan de studie van de sociale emergentie die in de micro-economie wordt gedaan, later bij de sociologie worden gevoegd. Sawyer is niet alleen materialistisch, maar ook positivistisch en objectivistisch.

Eindoordeel

Een sterk punt van Sawyers is dat hij het gat tussen de sociale en de natuurwetenschappen probeert te dichten. Een ander sterk punt is dat hij voor het dichten van dit gat een reductionistisch kader biedt.

Een minder sterk punt is het feit dat zijn benadering erg academisch is, de afstand tussen wetenschap en praktijk is erg groot. Deze kloof lijkt hij dus niet te kunnen overbruggen.