Wat is een cultuurschok en welke fasen zijn daarin te herkennen?

Een cultuurschok is een proces. Het geeft weer hoe de aanpassing verloopt van een vertrouwde omgeving naar een omgeving waar alles nieuw is. Onvoorspelbaarheid en onzekerheid spelen daarbij een rol.

Men kan met een cultuurschok te maken krijgen als men (tijdelijk of permanent) in een ander land gaat wonen om er te studeren of te werken. Een cultuurschok is goed te boven te komen als men weet wat men kan verwachten en als de verschijnselen kunt herkennen.

De cultuurschok kent vijf fasen: voor vertrek, het vakantiegevoel, boosheid, aanpassing en de thuiskeerschok. Er zijn flinke pieken en dalen in diens stemming mogelijk. De tijdsduur van elke fase verschilt van persoon tot persoon. De hierna volgende voorbeelden hebben betrekking op studenten die in het buitenland zijn gaan studeren.

De voorvertrekfase

De voorvertrekfase wordt vaak gekenmerkt door spanning en onzekerheid. Voldoet men wel aan alle eisen? Heeft men de juiste keuze gemaakt? Men moet hard werken en zich voorbereiden op je vertrek. Men is daar afhankelijk van anderen, terwijl men in Nederland gewend bent om diens eigen zaken te regelen. Men moet diens inschrijving en diens reis regelen, men moet woonruimte zoeken…

De vakantiegevoelfase

In de vakantiegevoelfase voelt het alsof men door een roze bril kijkt. Dit gevoel kan dagen, weken of maanden duren. Men is opgewonden en zit vol energie. Alles is nieuw – de taal, het eten, de mensen – en het voelt als vakantie. Overigens geldt dit vooral voor studenten, niet voor jongeren die met hun ouders mee moeten verhuizen.

De boosheidfase

In de boosheidfase krijg men te maken met teleurstelling. Men merkt hoe vermoeiend het is om steeds in een vreemde taal te communiceren. Ook alle nieuwe beelden en geluiden kunnen verwarrend zijn. Men mist vrienden en familie en andere vertrouwde dingen.

Deze fase staat bekend als de cultuurschok en kan maanden tot jaren duren. Vaak begint deze fase na drie tot zes maanden bij studenten die een jaar in het buitenland gaan studeren. Men voelt zich boos en onzeker en het voelt alsof men gefaald is. Men gaat zich afzetten tegen de nieuwe cultuur (het is allemaal ‘hun schuld’) en men gaat de situatie thuis idealiseren. Het liefst zou men meteen vertrekken, maar de meeste mensen lukt het wel om door deze fase heen te komen.

De aanpassingsfase

In de aanpassingsfase leert men nieuwe vaardigheden en strategieën om in de nieuwe cultuur te kunnen leven. Men leert meer over de cultuur, kan de belangrijkste indrukken kiezen en interpreteert meer en meer vanuit de basiswaarden van die cultuur in plaats vanuit die van diens eigen cultuur. Ook heeft men nieuwe vrienden gemaakt. Men is dan meer gesetteld en heeft weer energie om nieuwe dingen te doen.

De fase van de thuiskeerschok

De thuiskeerschok is een omgekeerde cultuurschok. Men moet zich weer aanpassen aan de cultuur van de vertrouwde omgeving. Dit kan vrij lastig zijn, vooral omdat men het niet verwacht. Het patroon verloopt hetzelfde als bij de cultuurschok, maar wel intenser. Eerst is men blij om weer thuis te zijn. Vervolgens loopt men vaak tegen onbegrip op, of voelt zich beperkt. Het kan ook lastig zijn om oude gewoontes weer op te pakken. Ook internationale managers die een tijd in het buitenland hebben gewoond hebben hiermee te maken. Een cultuurschok wordt vaak wel begrepen, een thuiskeerschok veel minder.

• na de eerste energiegevende fase na emigratie, treedt meestal binnen zo'n 6-8 weken een fase van minder energie aan; je bent futloos, begint te twijfelen, bent even klaar met het geregel, ziet het soms niet meer zitten: welkom in de fase van 'culture shock'!
• cultuurschok is een logisch, niet te vermijden en natuurlijk proces in de aanpassing naar het leven een nieuw woonland
• cultuurschok komt vooral voort uit de hoeveelheid nieuwe indrukken die je moet verwerken en de vele keuzes die je na aankomst moet maken, bewust of onbewust
• cultuurschok is niet iets dat alleen optreedt bij emigratie naar “verre landen”; ook bij emigratie naar bijvoorbeeld België of Duitsland kan je er flink mee te maken krijgen
• de meeste emigranten geven aan na ongeveer een jaar de moeilijkste periode achter de rug te hebben

Een veelgebruikte theorie voor het verklaren van culturele verschillen is die van Geert Hofstede, die vijf dimensies hanteert. Je bewust worden van hoe je oude en nieuwe woonland scoren op deze dimensies is stap 1 in het overbruggen van culturele verschillen. Stap 2 is het accepteren van (ander) gedrag van anderen, en het (licht of stevig) aanpassen van je eigen gedrag.

1. individualisme – collectivisme: het maakt verschil of mensen zich beschouwen als onderdeel van een groep (familie, stam, bedrijf), of als persoon. Is er een grote drang tot harmonie, het vermijden van conflicten, veel indirecte en non-verbale communicatie en een gedeelde mening of gedrag dan heb je te maken met collectivisme en zal je niet snel ergens “nee” horen.
2. machtsafstand: worden inherente verschillen in macht en invloed geaccepteerd of juist niet. Heerst in een land de mening dat iedereen kan worden wat 'ie wil, dat ook de mening van ondergeschikten of kinderen meetelt, dat macht vooral iets is wat praktisch handig is voor de dagelijkse gang van zaken? Dan is er een kleine machtsafstand. Bij landen met een grote machtsafstand wordt meer gekeken naar macht op basis van leeftijd, opleiding, familie, natuurlijke autoriteit.
3. masculiniteit – feminiteit: Een typisch feminine land kent een cultuur waarin balans tussen privé en werk belangrijk is, waar een hoog gemiddeld niveau zwaar telt (zwakkeren tellen ook mee), waar mannen gevoelens mogen tonen, waar geld en succes niet direct openbaar wordt getoond, bescheidenheid siert en waar meedoen belangrijker is dan winnen.
4. onzekerheidsvermijding: typisch voor landen met een hoge score op onzekerheidsvermijding: er zijn veel (ongeschreven) regels voor correct gedrag, het is normaal om lang bij één werkgever te werken, er is veel management op detailniveau, dagelijks gedrag is vaak voorspelbaar, mensen zijn loyaal.
5. lange vs. korte-termijn-oriëntatie: in landen met een lange termijn oriëntatie kijkt men verder dan de lengte van het eigen leven. Langdurige (zakelijke) relaties, bescheidenheid, zuinigheid, volharding zijn vaak kernwaarden. Snel willen scoren en veel waarde hechten aan status komt niet veel voor, maar juist wel geduld en veel tijd & aandacht besteden aan persoonlijke en zakelijke relaties.

Check de scores op de diverse culturele dimensies van jouw nieuwe woonland

• een gevoel van ongemak in de eerste fase na emigratie kan te maken hebben met het gemis aan een vertrouwde omgeving. Alles in je omgeving is nieuw: het land, de taal (in al zijn nuances in dit geval), de weersomstandigheden, de omgangsvormen, de sociale contacten: je hebt in het begin weinig houvast.
• je bent doorlopend aan het improviseren, uitpakken, regelen, je ontmoet veel nieuwe mensen, spreekt minder Nederlands etc.
• ook kan je jezelf soms verrassen, door dingen die je niet of juist wel durft, je wordt geconfronteerd met je eigen beslissingen, zaken die je blijft uitstellen
• de uitdaging van emigratie kan je veel adrenaline en energie geven, maar ook stress en onzekerheid veroorzaken. Zelfs de meeste eenvoudige zaken, die je in Nederland op de automatische piloot zou doen, kunnen nu heel veel tijd en energie kosten. Mogelijk gevolg is dat je je ‘onthand’ voelt of je zelfvertrouwen een beetje kwijtraakt. Emigreren is vaak ook een hernieuwde zoektocht naar jezelf!

• check eens in je huidige woonomgeving (lokale advertenties!) of er native speakers in je buurt wonen met wie je kunt afspreken. Zij vinden het vaak heerlijk om even in hun moedertaal te kunnen spreken, of juist hun Nederlands te verbeteren: jij spreekt in je nieuwe taal, zij in het Nederlands.
• neem de tijd. Integreren kost ongelofelijk veel tijd en energie. Alles is zo wezenlijk anders. Hoe je je best ook doet, in het begin is er geen touw aan vast te knopen. Dat gaat over, er komt een moment dat je het redelijk onder de knie hebt.
• na deze incubatietijd kun je je verheugen op een nieuwe fase. Het besef volgt dat je wel degelijk iets te brengen hebt in je nieuwe land, dat je iets van waarde kunt toevoegen, juist omdat je net even anders bent.
• bewustwording van dit proces, van de verschillende fasen van culturele gewenning én natuurlijk van een daadwerkelijk goede voorbereiding op een (nieuwe) taal en cultuur in het buitenland vergemakkelijkt het proces van gewenning na aankomst. Het is altijd belangrijk, maar zeker essentieel binnen nieuwe werkomstandigheden of wanneer je een eigen bedrijf start.

Hoe kan je omgaan met heimwee als je op reis bent voor studie, stage, werk of wereldreis?

• Gevoelens van heimwee tijdens een reis zijn logisch en lang niet altijd te voorkomen. Daarvoor hoeft je niet eens maandenlang op pad te zijn, het kan ook al optreden na enkele dagen of weken.
• Vaak gaat heimwee over het missen van kleine dingetjes, vastigheden, het plotseling doorbreken van je vaste dagelijkse ritme.
• De manier waarop je voor vertrek afscheid hebt genomen, het opschrijven van argumenten waarom je graag op reis wilde, het niet plotsklaps (in een impuls) vertrekken, het meenemen van enkele vertrouwde spullen: het zijn voorbeelden van manieren om gevoelens van heimwee te voorkomen of te verzachten.

Wil je heimwee structureel aanpakken, dan doorloop je globaal vier fasen:

• 1. acceptatie: erken dat je er last van hebt
• 2. onderzoek waar het gevoel vandaan komt
• 3. doe zelfonderzoek: haal je drijfveren om naar het buitenland te gaan er nog eens bij
• 4. daadkracht: pak je gevoelens aan, rouw om wat je mist en ga aan de slag met nieuwe dingen die je een boost geven.

Hoe kan je heimwee nog verder aanpakken?

• Reis je alleen, zoek dan nieuwe reisgenoten op, maak je gevoel van heimwee bespreekbaar: alleen al het delen kan een gevoel van opluchting geven, of neemt het heimwee gevoel af doordat je samen activiteiten gaat ondernemen.
• Veel reizigers willen helemaal niet (direct) terug als gevoelens van heimwee optreden.
• Maar gaat het gevoel van heimwee niet over en overweeg je voortijdige terugkeer naar Nederland, check dan of en hoe je je terugreis kunt vervroegen.

Ben je verzekerd voor een eerdere terugkeer naar Nederland wegens heimwee?

• Gaat een eerdere tergreis gepaard met extra kosten, check dan je verzekering of leg contact met je tussenpersoon voordat je zaken definitief regelt.
• Soms is, binnen de module repatriëring, een -al dan niet gedeeltelijke- vergoeding van die extra kosten mogelijk.
• Maar dan moet jeniet op eigen houtje dingen gaan regelen; vaak stemt de alarmcentrale met een arts terplaatse de noodzaak tot eerdere terugkeer af.

Een lang verblijf of emigratie betekent zeker in het begin een hectische tijd, vol verandering. Het al dan niet slagen van een relatie van een geëmigreerd stel is natuurlijk afhankelijk van vele factoren. De impact van een stuklopende relatie in het buitenland is vaak echter nóg groter dan wanneer dat in Nederland gebeurt: wie gaat er terug naar Nederland, wat te doen met mee-geëmigreerde kinderen, welke investeringen zijn gedaan, er is geen of slechts een klein vangnet van (nieuwe) vrienden, etc.

• de emigratie op zich is een ingrijpende gebeurtenis, die vaak mensen bindt
• emigratie geeft veelal een boost aan je relatie, je krijgt een sterke band; je bent de eerste tijd gefocust op iets dat je samen wilt bereiken
• na verloop van tijd, meestal zo'n anderhalf jaar, kom je in een nieuwe situatie terecht, je loopt het risico te weinig aandacht aan elkaar te besteden
• een goede onderlinge communicatie bevordert, overigens net als wanneer je in Nederland was gebleven, onderling begrip en verstevigt je relatie

Als we in Nederland waren gebleven, waren we misschien wel zo'n oud chagrijnig stel geworden. Berlijn heeft ons leven echt verrijkt; het bood ons allebei de kans om ons verder te ontwikkelen.

Duitsland emigrantenstel